A. R. Babajanov, A. M. Muqumov, Z. X. Xafizova yerdan foydalanishda integratsion boshqaruv

U
r
= F (B
pot
)
o‘rtasidagi korrelyasion 
bog‘liqliqni aniqlash maqsadga muvofiqdir. Bir vaqtda sarflangan tuproq 
unumdorligiga iqtisodiy ekvivalent sifatida qarshi qonuniy bo‘ladigan, yaratilgan 
mahsulotda yer resurslarining ulushini belgilash ham maqsadga muvofiqdir. Bunday 
natijalar aniqligini ta’minlaydigan, takomillashgan uslublar asosida yer sifatining 
monitoringini hamda tuproq bonitirovkasini o‘tkazish talabi kelib chiqadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan resurslarni qayta ishlab chiqarish 
yaratilgan iqtisodiy mahsulotni bir qismini iste’mol qilish bilan bog‘liqdir (rasmda 
uzluksiz chiziqlar). Barcha resurslarniqayta ishlab chiqarish (yer resursi bundan 
mustasno) muammoli masala emas (mehnatga haq to‘lash, amortizatsiya ajratmalari 
va boshq.), iqtisodiy va texnologik jihatlaridanancha murakkab masala–bu yer 
resurslarini qayta tiklash-tuproq unumdorligini qayta tiklashdir. U quyidagicha qayta 
tiklanishi mumkin: 
-iste’mol qilingan miqdoriga nisbatan oshiqcha tarzda (kengaytirilgan takror 
ishlab chiqarish). 
-iste’mol qilingan miqdoriga teng nisbatda (oddiy takror ishlab chiqarish). 

---

100 
-iste’mol qilinganidan kam miqdorlarda (oddiy ishlab chiqarish darajasidan 
past). 
-umuman qayta ishlab chiqarilmagan. 
Respublika qishloq ho‘jaligi uchun keyingi yillari keyingi ikkita variant 
xarakterlidir. Savol tug‘iladi: mahsulotni navbatdagi qayta ishlab chiqarish sikli 
uchun nimaga barcha omillarni qayta ishlab chiqarish majburiy, yer resursi uchun 
esa-yo‘q? 
Birinchidan
, boshqa turlardagi resurslarniqayta ishlab chiqarmasdan mahsulotni 
navbatdagi qayta ishlab chiqarish sikli mumkin emas, yer resurslarini qayta ishlab 
chiqarmasdanturib esa mumkin (bir qadar kamaygan hajmda), negaki tuproq absolyut 
emas, balki nisbatan charchashi mavjuddir. Mahsulotqayta ishlab chiqarish siklining 
nihoyasiga etishi bilan, agarda yer resurslarini qayta ishlab chiqarish ro‘y bermagan 
bo‘lsa yoki u etarli miqdorda amalga oshmagan bo‘lsa, tuproqda,shunga qaramasdan 
unumdorlik mavjud bo‘ladi (qoladi). Bu unumdorlik iqtisodiy mahsulotning keyingi 
qayta ishlash siklida foydalaniladi. Bu holat tuproq unumdorligini qayta tiklashni 
inkor etish mumkin bo‘ladigan fikrni tug‘dirishi,yerdan uzoq vaqt davomida sifatini 
pasayib borishiga qaramasdan,foydalanish mumkin,yer boshqa omillardanfarqli 
o‘laroq barchasiga “dosh beradi”, “chidaydi”degan noto‘g‘ri hulosalarni tug‘diradi. 
Ikkinchidan
, o‘tish davrining iqtisodiy qiyinchiliklari natijasida oldingi 
yillardagi sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bo‘yicha tadbirlar 
etarlicha moliyalanmadi. Yerlarni meliorativ tayyorgarligi uchun undiriladigan yer 
solig‘ining ma’lum bir qismi yo‘naltiriladi,deb hisoblanadi. Ammo sug‘oriladigan 
yerlarning sifat holati buni etarli emasligini ko‘rsatadi. yer (tuproq unumdorligi) 
ishlab chiqarishning boshqa omillari singari “yemiriladi” hamda o‘zini qayta 
tiklanishiga zaruriyat tug‘diradi. Shuning uchun oldindan belgilangan miqdorlarda 
uni majburiy qayta tiklashga ketadigan harajatlar qayta ishlab chiqarish siklida 
ko‘zda tutilishi hamda mahsulotning ishlab chiqarishning to‘la xarajatlariga 
kiritilishi zarur. Darhaqiqat, ular yer resurslariga to‘g‘ri keladigan yaratilgan 
mahsulot bir qismini sotishdan olinadigan sof daromad qiymatidan oshib ketmasligi 
zarur,ya’ni