Homo economicus

Insonning ko’p o’lchovliligi
. Shu bilan bir qatorda insonni o’rganishga 
nisbatan boshqa ko’p sonli yondashuvlarni ham qayd etish mumkin bo’lib, 
ularning orasida «
introvertiv
» va «
ekstrovertiv
» yondashuvlar ayniqsa ajralib 
turadi.
Introvertiv yondashuv insonning ong, jon, ruhiyat, instinktlar, nuqsonlar, 
fazilatlar kabi muhim xususiyatlarini tahlil etib, uni «ichdan» tushunish, anglab 
yetishni nazarda tutadi. Bunda insonning jismoniy va ma’naviy mohiyati haqidagi 
falsafiy mulohazalar aksariyat hollarda tabiiy fanlarning empirik ma’lumotlariga, 
avvalambor biologiya va psixologiya yutuqlariga tayanadi, lekin ba’zan mistika, 
ezoterika, okkultizm bilan belgilanadi. Bunday yondashuvlar ayniqsa nemis 
antropologlari M.Sheler (1874-1928) va A.Gelen (1904-1976), avstriyalik faylasuf 
K.Lorens (1903-1989) ijodiga xosdir.
Ekstravertiv yondashuv insonga nazar tashlash, uning mohiyatini tahlil qilish 
go’yoki «sirtdan» amalga oshiriladiki, buning natijasida diqqat markazidan uning 
ijtimoiy va tabiiy mohiyati o’rin oladi; tegishli mo’ljallarga muvofiq insonning 
Xudo, kosmos, universum va shu kabilar bilan aloqasi tahlil qilinadi. Bu yerda 
falsafa ko’pincha tarix, sosiologiya, ekologiya, teologiya bilan ittifoq tuzadiki, bu 
hol diniy falsafa vakillari N.A.Berdyayev, S.N.Bulgakov, S.L.Frank, N.O.Losskiy 
kabi vakillariga ko’proq xosdir. 
Shunday qilib, insonni falsafiy tushunish uchun yagona asos mavjud emas, 
xuddi shuningdek bunday asos yaqin kelajakda paydo bo’lishiga umid qilish uchun 
ham asoslar yo’q. Hozircha faqat shuni qayd etish mumkinki, diqqat markazidan 
yuqorida sanab o’tilganlardan qaysi biri, chunonchi: kosmos, tabiat, Xudo, jamiyat 
yoki bevosita inson o’rin olganiga qarab, falsafa tarixida insonni tushunish bilan 
bog’liq masalalarni hal qilishda asos bo’ladigan turli falsafiy nuqtai nazarlar 
farqlanadi. Ularning orasida kosmosentrizm, teosentrizm, sosiosentrizm va 
antroposentrizm ayniqsa keng tarqalgan bo’lib, turli davrlarda ularning har biri har 
xil ko’rinishda namoyon bo’lgan, lekin inson muammolarini o’rganuvchi falsafiy 
konsepsiyalarda doim u yoki bu tarzda mavjud bo’lgan.