Faoliyatni tartibga solish mexanizmlari.
Faoliyatni
tartibga solishning
umumiy mexanizmlari qatoriga insonning dunyoga va o’z-o’ziga bo’lgan
munosabatlari tizimini to’la qamrab oladigan va madaniyat algoritmi bo’lib xizmat
qiladigan rang-barang ijtimoiy qadriyatlar va me’yorlarni kiritish lozim. Xulq-
atvor, odatlar va an’analarning ijtimoiy-madaniy me’yorlari, qoidalarining
mavjudligi va rivojlanishi inson faoliyatini tartibga solish omili hisoblanadi.
Me’yorlar muayyan sharoitda odamlar o’zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi
va inson faoliyatida bevosita ishtirok etib, ijtimoiy va tabiiy sharoitlarga shaxsning
moslashuvini ta’minlaydi, ijtimoiy jarayonning uzluksizligini ta’minlovchi
mexanizm hisoblanadi. Mazmuni, ijtimoiy mustahkamlash usullari va ijtimoiy
funksiyalariga ko’ra me’yorlar har xil bo’ladi.
Faoliyat maqsadlari, vositalari va usullarini qat’iy belgilovchi qoidalarning
butun bir turkumi mavjud. Bu qoidalar ijtimoiy amaliyotda
yaratilgan narsalar
dunyosini va odamlar o’rtasidagi munosabatlar dunyosini o’zgartirish usullarini
mustahkamlashga xizmat qiladi. Bular standartlar - muayyan ishni bajarishda
qat’iy rioya qilish lozim bo’lgan sifat, shakl va o’lchamning qat’iy belgilangan
namunasi; qoidalar - tegishli holatlarda qanday ish ko’rish lozimligini belgilovchi
ko’rsatmalar; etalonlar - faoliyatda mo’ljal sifatida foydalanish lozim bo’lgan
qat’iy belgilangan, standartlashtirilgan qadriyatlardir.
Inson faoliyatini tartibga
solishni ta’minlovchi ijtimoiy me’yorlar tizimida huquq normalari va axloq
me’yorlari alohida o’rin egallaydi.
Huquq va axloq
. Huquq - davlat tomonidan belgilangan va uning majburlov
kuchiga tayanadigan xulq-atvor umumiy normalarining majmui. Axloq ham
jamoatchilik
fikri,
ya’ni qilmishni ma’qullash yoki qoralash bilan
mustahkamlanadigan xulq-atvor qoidalari majmuidir.
Axloq va huquq normalari o’zlari muhofaza qiladigan ijtimoiy munosabatlar
mazmuni, normativ talablarni mustahkamlash usullari,
ularning shaxs xulq-
atvoriga samarali ta’siri darajasiga ko’ra ajralib turadi. Axloq va huquq
normalarining mazmuni o’rtasida jiddiy farq mavjud emas. Masalan, «o’g’rilik
qilma» - bu ham axloqiy qoida, ham huquq normasidir. Ammo huquq normalari
o’z tartibga solish doirasi bilan axloq me’yorlari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy
munosabatlarning ulkan hajmini to’la qamrab olmaydi. Masalan, oilaviy
munosabatlar sohasida huquq ota-onaga o’z farzandlarini tarbiyalash majburiyatini
yuklaydi, lekin
ota-onani bir-birini sevish, bir-biriga g’amxo’rlik qilishga
majburlamaydi. Huquq va axloq o’rtasidagi farqni ular ko’rsatadigan ta’sirning
samaradorlik darajasida ham ko’rish mumkin. Bizning nazarimizda, davlat
majburlovi kuchiga tayanadigan huquq axloqqa qaraganda samaraliroqdir. Ammo
muayyan sharoitda inson uchun huquq axloqiy me’yorlar nufuzi qarshisida ojiz
bo’lishi mumkin. Bu hol shaxsning qadriyatlarga
munosabati mazmuni bilan,
muayyan inson qaysi axloqiy qadriyatlarga tayanishi, shuningdek u yashaydigan
muhit, ya’ni individ fikrini qadrlaydigan referent guruhning qandayligi bilan
belgilanadi. Shu sababli axloqiy yo’l tanlashda ayrim inson uchun ishlab chiqarish
jamoasi yoki maktab (talabalar) guruhining nufuzi muhim ahamiyat kasb etishi
mumkin, boshqa shaxs uchun esa diniy sekta yoki jinoiy guruh a’zolarining fikri
ustunlik qilishi mumkin.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, axloq jamoatchilik fikriga tayanadi.
Ammo inson xulq-atvoriga
baho berish juda mushkul ish, chunki uning zamirida
muayyan sabablar yotadi, u muayyan sharoitda sodir etiladi, obyektiv oqibatlarga
olib keladi va maqsadga erishishning muayyan vositalarini tanlashni nazarda
tutadi. Jamoatchilik fikri shaxs xulq-atvoriga
baho berishda ijtimoiy
mustahkamlangan axloq me’yorlariga amal qiladi, shaxs esa axloq haqidagi o’z
tasavvurlaridan kelib chiqadiki, ular umumiy e’tirof etilgan me’yorlardan ancha
farq qilishi mumkin. Muayyan sharoitda bir individ o’z vijdonining ovoziga quloq
solsa, boshqa bir individ umumiy qabul qilingan axloqiy tasavvurlarga qarab
mo’ljal oladi, ya’ni «har qanday vijdonli odam» kabi ish ko’radi.
Birinchi yoki
ikkinchi individning qilmishini axloqiy deb hisoblash mumkinmi? Agar birinchi
individ vijdonining ovozi umuminsoniy axloqiy tamoyillarga mos kelsa, uning
qilmishiga axloqiy jihatdan shubhali, murosasoz va qo’rqoq shaxs,
chunki uning
qilmishi jamoatchilikning qoralashidan qo’rqish bilan izohlanadi. Sirtdan
belgilangan qilmish axloqiy sanalmaydi. Huquqiy majburlov va jamoatchilik fikri
yoki Tangri la’natidan qo’rqish emas, balki shaxsning ichki mayli axloqiy
qilmishning muhim belgisi hisoblanadi.
