5-ma’ruza
MARKAZIY OSIYO XALQLARI HAYOTIDAGI UYG‘ONISH
(RENESSANS) DAVRI. AJDODLARIMIZNING JAHON
SIVILIZATSIYASIGA QO‘SHGAN HISSALARI
(IX–XII, XIV–XV asrlar)
1. Markaziy Osiyo xalqlari hayotidagi buyuk Uyg‘onish davrining zaruriyati
Markaziy Osiyo insoniyat olamida juda qadimdan
madaniyati
rivojlangan, tarixi boy mintaqalardan biri bo‘lgan. Sharq xalqlarining o‘rta
asrlardagi ilg‘or madaniyati, dunyoviy turmush tarzi va qadriyatlarining
ravnaqi Markaziy Osiyoning Uyg‘onish davriga asos soldi. Bu davrda (IX–
XV asrlar) vujudga kelgan yangi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy
vaziyat muhim ahamiyatga ega bo‘lib, Markaziy Osiyo xalqlari jahon
sivilizatsiyasiga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shdilar.
Arablar istilosi O‘rta Osiyoning shahar va qishloqlarini vayron etib,
zulmni kuchaytirish
bilangina cheklanmay, mahalliy xalqlarning avvalgi
dinini yo‘qotdi va o‘rniga yangi – islom dinini majburan joriy etdi. Abu
Rayhon Beruniy “Osuriya boqiya” asarida shunday yozadi: “Qutayba xorazm
yozuvini, rivoyatlarini yaxshi bilgan, xorazmliklardagi mavjud ilmlarni
o‘rgatuvchi kishilarni qiyratgan va ularga turli yo‘sinda azob bergan”.
Beruniy yana yozadi: “Qutayba xorazm xattotlarini yo‘qotdi, ruhoniylarni
qirdi, ularning kitoblarini va o‘rama xat yozuvlarini o‘tda kuydirdi”
1
. Arablar
istilosi 671 yildanoq boshlangan bo‘lib, Qutaybaning harbiy yurishlari (705–
715 yillar) arablar tomonidan Markaziy Osiyoning istilo qilinishida katta
ahamiyat kasb etdi. U qariyb butun Movarounnahrni –
Zarafshon vodiysi,
Qashqadaryo, Xorazmni zabt etdi.
Bosib olish jarayonida har bir mintaqa (masalan, biz uchun Turkiston
o‘lkasi) xalqlarining o‘ziga xos davlatchilik shakllari vujudga keldi. Bu
davlatlar arab halifaligiga nomigagina qaram bo‘lib, aslida iqtisodiy, siyosiy
va madaniy sohalarda mustaqil faoliyat olib bordilar. Shu bilan birga, yagona
umumiy makonning vujudga kelganligi umumiy taraqqiyotni tezlashtirdi.
Mahalliy davlatlar o‘z chegaralarida pul muomalasi, savdo-sotiq, madaniy,
siyosiy va tashqi
aloqa muammolarini hal qilib, xavfsizlik va moliyaviy
ta’minot kafolatini yaratib, avvalo, o‘z davlatlari, qolaversa, butun arab
musulmon dunyosining gullab-yashnashi, taraqqiy etishi uchun zarur bo‘lgan
barcha shart-sharoitlarni vujudga keltirdilar. Natijada VIII–XIII asrlarda
butun Markaziy Osiyo o‘lkasida
iqtisodiy va siyosiy, ijtimoiy-ma’naviy
hayotning barcha yo‘nalishlarida keskin ko‘tarilish, jonlanish ro‘y berdi.
Ma’lumki, qadimiy madaniyat o‘chog‘i bo‘lgan Markaziy Osiyoning
qulay geografik joylashishi, tabiati, iqlimi mintaqada ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning avvalroq boshlanishini ta’minladi, Sharq bilan
G‘
arb,
Mesopotamiya, Eron, Misr, keyinchalik Yunoniston va Rimni Xitoy hamda
1
Ўзбекистон
халқлари
тарихи
.
Т
. 1. –
Т
., 1992. – 99-
б
.
56
Hindiston bilan bog‘lovchi, turli xalqlar madaniyatining chatishuvini
ta’minlovchi halqa vazifasini o‘tadi. Markaziy Osiyoga xos bo‘lgan ana shu
xususiyat ayni vaqtda ko‘plab xalqlar diqqatini o‘ziga
jalb qildi hamda qayta-
qayta zabt etilishiga sabab bo‘ldi. Shu o‘rinda, arxeolog olim
B. Staviskiyning “Qadimgi yunon va O‘rta Osiyo xalqlari madaniyati
o‘rtasidagi o‘xshashlikka O‘rta Osiyo xalqlari bilan ellinlarning uzoq
ajdodlari birligi sabab bo‘lgan deb tushunish kerak”
1
yoki sharqshunos olima
F. Sulaymonovaning “Markaziy Osiyo xalqlarida ham yunonlardagidek qora
ot ilohiylashtiriladi, unga bag‘ishlangan marosimlar ham bir xil,
har ikkala
mintaqada marosimlar qishki va bahorgi quyosh turishi bilan bog‘liq, qishda
– aza, yozda – bayram”
2
degan fikrlariga qo‘shilish mumkin, shu asosda turli
xalqlar madaniyati chatishuvining yuz berishi Turkiston o‘lkasidagi
taraqqiyotning asosi hamda sabablaridan biri ekanligiga dalildir.
Somoniylar hukmronligi davriga kelib Xuroson va Movarounnahrda
madaniy hayotning yuksalishi kuzatildi. Marv, Buxoro, Samarqand va
Urganch o‘z davrining madaniy markazi sifatida dong taratdi.
Arab istilosi davrida zo‘rlab islomlashtirish arab tilining joriy etilishiga
olib keldi. Arab tili faqat musulmon aqoidlarida, rasmiy idoralar
doirasidagina emas,
balki fors, xorazm, so‘g‘d aslzodalari muhitida ham
qo‘llanila boshladi. Barcha aqoid va shariat qoidalari (fikh) arab tilida
yoziladigan bo‘ldi. Barcha rasmiy qog‘ozlar shu tilda yozildi. Arab tilini
bilmagan odam amaldor bo‘la olmas edi. Barcha ilmiy asarlar arab tilida
bitildi. X asr o‘rtalaridangina Movarounnahr aholisi fors-tojik tilida arab
imlosi bilan yoza boshladiki, bunday yozuvlar bizning kunlargacha saqlanib
qolgan.
IX–XI asrlarda Markaziy Osiyoda arab tilida
nodir ilmiy asarlar yozgan
olimlar yetishib chiqdilar. Masalan, buyuk matematiklar Abu Ja’far ibn Muso
Al-Xorazmiy (763–850 yillar) va Ahmad Al-Farg‘oniy (861 yilda vafot
etgan) shular jumlasidan bo‘lib, ular Xalifa Al-Ma’mun (813–833 yillar)
rasadxonasida ilmiy ish olib borganlar. Aljabrga doir asarlarning lotin tiliga
tarjima qilinishi bilan Al-Xorazmiy dunyo fani tarixida tong taratgan.
Yevropada Al-Xorazmiy nomi “algoritm” va “algorifm” atamasi sifatida
“Kitob ul-jabr val muqobala” nomli asaridan algebra fanining nomi bizning
davrimizgacha saqlanib qolgan. Olimning “Kitob at-tarix” (Tarix kitobi) da
Xuroson, Kichik Osiyo va Movarounnahrning VIII–IX asrlardagi tarixiga oid
qisqa va aniq ma’lumotlar o‘z ifodasini topgan.
Ahmad Farg‘oniy ilmiy kashfiyotlari bilan jahon fani, madaniyati
taraqqiyotiga ulkan va munosib hissa qo‘shdi. Xususan, uning 812 yilda
quyosh tutilishini oldindan bashorat qilishi, yerning dumaloq shaklda
ekanligini aniqlaganligi e’tiborga molikdir. Farg‘oniy Misrda yashagan
chog‘ida Nil daryosi suvini o‘lchaydigan asbob (tutash idishlar qoidasiga
asoslangan) yasagan va u hozirgacha saqlanadi. Olimning “Al-Farg‘oniy
jadvallari” (qo‘lyozma), “Usturlob bilan amal qilish haqidagi kitob”
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
