Mavzu: Mexanika fani tarixdan ma’lumot

Mavzu: Mexanika fani tarixdan ma’lumot

REJA:   1. Kirish. Nazariy mexanikaning rivojlanish tarixi. 2. Mexanikaning rivojlanishiga O`zbekiston hududida yashagan ulug` mutafakkirlarning qo`shgan hissalari. 3. Mexanikaning rivojlanishiga o`zbek olimlarining qo`shgan hissalari.

1.1. Kirish. Nazariy mexanikaning rivojlanish tarixi. Hozirgi zamon texnikasi injenerlar oldiga material jismlarning mexanik harakati va mexanik o`zaro ta‘sirlarini o`rganish bilan bog`liq juda ko`p masalalarni qo`yadi. Mexanik harakat deb moddiy jismlarning fazoda vaqtga bog`liq ravishda bir-biriga nisbatan vaziyatini o`zgartirishiga aytiladi. Mexanik o`zaro ta‘sir deganda moddiy jismlarning bir-biriga ko`rsatadigan ta‘sirida bu jismlar harakatlarining o`zgarishi yoki bo`lmasa ular shaklllarining o`zgarishi (deformatsiyalanishi) tushuniladi.Bu ta‘sirlarning asosiy miqdoriy o`lchami sifatida kuch deb ataluvchi kattalik qabul qilingan.

Mexanikada abstrakt tushunchalaridan keng foydalaniladi. Masalan, jismning deformatsiyalanishini e`tiborga olinmasa ularni absolyut qattiq jism, shakli va o`lchamlari e‘tiborga olinmasa, moddiy nuqta deb qaraladi. Jismning barcha xossalari birdaniga e‘tiborga olinsa hech qanday mexanik xodisani nazariy va amaliy jixatdan tekshirib bo`lmaydi, shu bilan birga, yechilishi juda oson bo`lgan har qanday masala haddan tashqari murakkablashtirib yuboriladi. Nazariy mexanika fanining injenerlik bilimidagi roli va ahamiyati shundan iboratki, u hozirgi zamon texnikasining juda ko`p sohalarining ilmiy ba`zasi bo`lib hisoblanadi. Shu bilan birga tabiat haqidagi, ya‘ni tabiiy fan bo`lgan mexanika qonunlari va usullari bizni o`rab olgan olamni bir qator muhim hodisalarini o`rganish va tushuntirishda muhim rol o`ynaydi.

Birinchi navbatda qadimgi Gretsiyaning buyuk filosofi Aristotel (384-322 yy. e.o.) asarlarini ko`rsatish mumkin. “Mexanika” so`zini ham dastlab Aristotel fanga kiritgan. Aristotel o`zining asarlarida richag va boshqa oddiy mashinalar muvozanati va harakatiga oid umumiy fikrlarni yozadi. U o`zining nazariy hulosalarini hech qanday tajriba bilan tekshirib ko`rmagan. U jismga ta‘sir «Mexanika» so`zi grekchadan tarjima qilinganda «inshat», «mashina» degan ma`nolarni bildiradi. Shu bilan birga Aristotel o`z zamonasida aytgan tezliklarini qo`shish haqidagi teorema va havo og`irlikka ega degan fikrlari to`g`ri. Qadimgi grek olimlaridan yana biri mashhur olim Arximed (287-212 yy. e.o) bo`lib, u birinchi bo`lib mexanika muommolarini o`rganishda matematika usullaridan foydalanadi.

Fanda revolyutsion to`ntarish qilgan polyak olimi N. Koopernik (1473-1543) hisoblanadi. U olam tuzilishining geliotsentrik sistemasini beradi. Bu sistemaga ko`ra markazida Quyosh uning atrofida planetalar, shuningdek Yer ham aylanadi. Dinamikaga fan sifatida italiyalik olim Galileo Galiley (1564-1642) asos solgan. U inersiya qonunini kashf etib jismning qiya tekislikdagi harakatini o`rgangan, jismlarining erkin tushish qonunini kashf qilgan. Mexanikaning asosiy qonunlarini mashxur ingliz matematigi va mexanigi Isaak Nyuton (1643-1727) kashf qilgan. 1687 yilda bosilib chiqqan «Natural falsafaning matematik printsiplari» degan kitobida I. Nyuton klassik mexanika qonunlarini to`liq sistemasini beradi. Nyuton mexanikaning ikkita asosiy qonunlarini ta‘sir va aks ta‘sir konuni va butun olam tortishish qonunini kashf etdi. XVIII asrga kelib, tez sur‘atlar bilan mexanikaning analitik usuli, ya‘ni differensial va integral hisoblash usullari rivojlana boshlaydi