Ўрмончилик ” фанидан ўҚув-услубий мажмуа

Таянч сўз ва иборалар: 
Табиий алмашинув, қисқа муддатли, ўрта 
муддатли ва ёузоқ муддатли алмашинув, онгли ва онгсиз таъсир, 
онтогенез. 

---

130 
эволюцион жараён бўлиб табиатни ривожланиши қонунлари асосида амалга 
ошади. 
1913 йилдаёқ проф Г.Ф. Морозов турлар алмашинуви сабабларини 2 
гуруҳга ажратган: антропоген ва иқлим. 
Униш фикрича умумий охирги турлар алмашинуви иқлим ўзгариш 
оқибатида содир бўлади. Ўрмонларни чидамлилик жиҳатидан проф. В.Н. 
Сукачев 3 категорияли турлар алмашинувига ажратади. 
1. Қисқа – бир авлод даврида маҳаллий давр турга қайтилади, 150 
йилдан ошмайди. 
2. Узун давомли давр – маҳалли турга қайтмайди, 150 йилдан ортиқ 
ҳудудни ушлаб туради, чидамли – маҳсулдор. 
3. Кўп асрлик – мухитдаги йирик ўзгаришлар оқибатида катта 
ҳудудларда бўлиб турувчи ўзгаришлар. 
Ўрмонда турлар алмашинуви типлари бу: 
1. дарахтзор онтогенези (уруғ униши ва дарахт етилиши). 
2. инсонни онгли ёки онгсиз таъсири (рубка леса, пастьбаскота, 
осушение, распашка почвы) стихия таъсири (ёнғинлар, шамолдан синиш 
совуқлар қурғоқчиликлар). 
3. Ушбу дарахтзор мухити шароитларини ўзгариши (тупроқ ва иқлим 
ўзгариш). 
Асосий сабабларидан бири дарахт турлари ва муҳит ўртасидаги қарама-
қаршилик, яъни дарахт тури талаби (мухитга) ва уни қониқтириш имконияти 
бир томондан, муҳитни ўрмон ўсимликларини ўзи томонидан, инсон ва 
фауна томонидан ўзгариши, иккинчи томондан таъсир этади. 
Асосий турлар қуйидаги алмашинуви содир бўлади: қарағай – эман ва 
қора-қарағай билан, эман- қорақарағай бук. Ель пихта береза ва осина ва 
қайтадан ель пихта ўрмон кесилгандан сўнг, ёнғин оқибатида шамолда 
синиш оқибатида содир бўлади. 
Қорақарағай ва оққарағай сояга чидамли, шунинг учун улар ўрмон 
қалин, шох-шаббалари бирлашиб кетган, алоҳида бир муҳит юзага келадики 
у бошқа дарахт турларини ривожланишига тўсқинлик қилади. Бундай 
ўрмонда ёруғлаштириш кесиш ишлари олиб борилса, ўрмон остига ёруғлик 
тушиши оқибатида ўт қоплами таркиби ўзгаради.
Шаклланган муҳит қорақарағай ва оққарағай ёш авлоди учун ноқулай, 
чунки қуёш нури ниҳолларга салбий таъсир этади улар совуқдан нобуд 
бўлади. Бундан ташқари қорақарағай 4-5 йилда яхши ҳосил беради, 
оққарағай уруғлари унуми паст. Бу пайтда тез усувчи береза, осина 
ниҳоллари кўпаяди, улар совуқдан, қуёш нуридан ҳам қўрқмайди яхши 
ўсади. 
Чунки бу дарахтлар ҳар йили серҳосил бўлади. Улар уруғлари 1000-
2000м масофагача бамалол тарқалади. Береза ва осина подрости тез шох-
шаббалари бирлашади ва ўз муҳитини юзага келтиради. Алмашинувни 
биринчи этапи шу каби кечади. 
Қорақарағай ва оққарағай – қайин ва тоғтерак билан биргаликда ўсиб, 
кесиб ташланса, осина илдиз бачки қайин тўнкасидан бачки ўстириб янги 

---

131 
ўрмон ҳосил бўлади. Улар остида қуёш нури тушмайди, ўтлар нобуд бўлади, 
совуқ ҳам қўрқинчли эмас. Қайин ўрмон тўшамаси ҳосил қилади ва у тупроқ 
шароитига таъсир этади. Қайин ва тоғтерак гидрологик шароитни яхшилайди 
ва натижада қорақарағай ва оққарағай учун қулай шароит яратилади ва улар 
ниҳоллари учун яхши шароит юзага келади. 
Шунинг учун аста секин қайин-тоғтерак остида бу қорақарағай ва 
оққарағай ўсмир дарахтлари ўса бошлайди. 
Қайин-тоғтерак янада ўсиши қорақарағай ва оққарағайни ўсишига 
тўсқинлик қилади, лекин улар секин бўлсада ўсишда давом этади. 40-50 
йилдан сўнг қайин ва тоғтерак ўсишдан тўхтайди, қарийди, касалланади аста-
секин сийраклаша боради, ёруғлик кўпайган сари қорақарағай ва оққарағай 
фаоллашади. Улар биринчи ярусга чиқиб олган баргли дарахтларни сиқиш 
бошланади ва аста-секин нобуд бўлади. Шундай қилиб яна қайтадан қайин-
тоғтерак, қорақарағай ва оққарағай билан алмашади. 
Ялпи кесиш ёки ёнғиндан сўнг. Қарағай 1-2 млн уруғ 1 га тарқатади, 
қайин 300 млн. Қарағай кўчатлари 4-5 йилда бирлашади, қайин ва тоғтерак 1-
2 йилдан сўнг, аралаш ўрмон юзага келади. 40-50 йилдан сўнг қайин-тоғтерак 
аста-секин ўсишдан қолиб, қарағай йўл беради.