Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

13.2. Banklararo kreditlar bo’yicha foiz stavkalari 
Jahon ssuda kapitallari bozori tarkibiy jihatdan 2 xil bo’lib, ular 
institutsional va operatsiondir. Institutsional tarkibiy qismi rasmiy institutlar 
(markaziy banklar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari), xususiy moliya-kredit 
muassasalari (tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari. pensiya fondlari), birjalar, 

---

166 
firmalarni o’z ichiga oladi. Bu erda transmilliy banklar va korporatsiyalar asosiy 
o’rin tutadi. 
Ssuda kapitalining harakat qilish muddatiga qarab xalqaro bozor 3 sektorga 
bo’linadi. Jahon pul bozori, o’rta va qisqa muddatli chet el va evrokreditlar bozori, 
va moliya bozori. Jahon pul bozori bu qisqa muddatli (1 kundan 3 oygacha) chet el 
va evrokreditlar bozori bo’lib, bu bozor operatsiyalarining aksariyati banklararo 
ssudalar yoki banklararo depozitlarga asoslanadi. Bu depozitlarni (bank 
depozitlarini boshqa banklardagi schyotlarga qo’yish) depozit sertifikatlari, 
veksellar, bank aktseptlari tashkil qiladi. Jahon bozorining 2-sektorida 70-yillarda 
operatsiyalar sonining keskin o’sishi revolver kredit texnikasining rivojlanishi 
bilan bog’liq. Bu davrdagi bozorni ko’pincha sindikatlash yoki sindikatlashtirilgan 
bozori deb ham ataladi. Bank sindikatlari sindikatlashtirilgan asosda kreditlar taklif 
qiladilar. SKJBda 50-70-yillar oxirlarida korporatsiyalar tomonidan 3-6 oy 
muddatga «suzuvchi» stavkalarda chiqaraladigan qimmatli qog’ozlar-evronotalar 
tarqatildi. Evronotalar qisqa muddatli qog’ozlar bo’lishiga qaramasdan ular o’pta 
va uzoq muddatli kredit sifatida berilgan. Banklar zayom chiqaruvchi (firmalardan 
evronotalarni sotib olib ularni ikkilamchi bozorda sotish bilan shug’ullandilar. 
Jahon moliya bozori – obligatsiya zayomlari bozori 80-(yillar-dan boshlab 
shakllana bordi. Bunda an’anaviy xorijiy zayomlar bozori va evrozayomlar bozori 
juda rivojlandi. 
XX asrning 90-yillari boshlarida jahondagi zayomlarning 80%i evroza-
yomlar hissasiga to’g’ri keldi. Evrozayomlarning asosiy ustunligi shundaki, ular 
kreditor va qarzdorlar uchun ham valyuta zayomi mavqeiga ega bo’ladi. 
Zayomlarning bu turlari Buyuk Britaniya, AQSh tarqalgan. Yana boshqa bir farqi 
an’anaviy xorijiy zayomlar biror mamlakat milliy bozorida chiqarilsa, 
evrozayomlar esa bir paytda bir necha davlatlarda tarqatiladi. Evroobligatsiya, 
odatda, 7 yildan 15 yil muddatga chiqariladi. 80-yillarda 30 va hatto 40 yil 
muddatli obligatsiyalar chiqarildi. Asosiy zayom chiqaruvchilar bo’lib, davlat, 
xalqaro tashkilotlar mahalliy hokimiyat organlari, davlat tashkilotlari faoliyat 
ko’rsatgan. Evrozayomlar, odatda, yirik banklar tomonidan chiqarilgan. Bu yirik 

---

167 
banklar evrozayomlarni xalqaro konsortsiumlar va sindikat tashkilotlari sifatida 
chiqardilar. Konsortsiumlar faoliyatiga banklar, har xil moliya-kredit institutlari: 
pensiya fondlari, cyg’ypta va investitsion kompaniyalarni jalb qildilar. Jahon 
moliya bozorida har xil turdagi oddiy yoki «doimiy», «suzuvchi» foiz stavkali, nol 
foizli (kupon bilan), konvertirlangan obligatsiyalar kabilar amal qiladi. Bu 
obligatsiyalarning 60% ini oddiy obligatsiyalar tashkil qiladi va bu bo’yicha 
obligatsiya emitenti zayom muddati tugaguncha mustaxkam (o’zgarmas) foiz 
to’laydi. «Suzuvchi» stavkali obligatsiyalar stavkasi va daromadi ham bozor 
foizlari o’zgarishiga bog’liq holda tebranib turadi. 
Obligatsiyalar bo’yicha suzuvchi foiz stavkalari Libor stavkasida ifodalanadi. 
O’zgaruvchi stavkali obligatsiyalar farqli ravishda indeksatsiyalangan foizli 
obligatsiyalar hisoblanadi. Bu obligatsiyalar foizi kapital bozoridagi foiz 
stavkalarining o’zgarishiga bog’liq ravishda o’zgaradi. 
Foiz stavkasining makroiqtisodiy darajada harakat qilishdagi asosi bo’lib 
bozor jarayonlarining rivojlanishi va kreditga to’lov miqdorining erkin o’zgarishi 
sharoitida xo’jalikda o’rtacha foyda normasi hisoblanadi. Foyda normasidan u 
yoki bu tomonga o’zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni umumiy va maxsus 
omillarga bo’lamiz. Umumiy omillarga qarz mablag’alariga talab va taklifning 
o’zgarishi, Markaziy bank siyosati, pul qadrsizlanishi darajasi. 
Aktiv operatsiyalar bo’yicha foiz stavkasini aniqlovchi xususiy omillarga 
quyidagilar kiradi: 

Ssuda hajmi va uni qaytarish muddati; 

Ta’minot va uning xarakteri; 

Ssuda kapitalining hajmi; 

Qarz oluvchining kreditga layoqatligi va boshqalar. 
Ssuda foizlaridan foydalanish mexanizmi bir tomondan foiz mohiyatini tovar 
ishlab chiqarish sifatida boshqa tomondan foiz siyosatini oshirish maqsadida 
aniqlaydi. 
Banklarning foiz siyosati bugungi kunda bank likvidligini ta’minlash va uni 
optimal boshqarishga qaratilishi kerak. Ssuda foizining differensiyasi aktiv 

---

168 
operatsiyalar bo’yicha qo’yilmalar likvidligiga bog’liq holda bo’lishi lozim. Milliy 
iqtisodiyotda bank foizining rolini oshirish, uning bevosita ta’sir doirasini 
kengaytirish va iqtisodiy jarayonlarni tizimlashtirishga yordam beradi.
Depozitlar va kreditlar bo’yicha foiz stavkalari, ularning summasi, ularni
to’lash vaqti davri, to’lash shartlari va boshqalar mijoz bilan bank o’rtasida
kelishib olinadi va tuziladigan shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo’yicha foiz
stavkalar kreditning muddati, qarz oluvchi tomonidan tavsiya qilingan garov holati
va qiymati, uning likvidliligiga, kredit resurslari baxosiga, kredit riskning darajasiga
qarab tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomada aks
ettiriladi. Kredit bo’yicha foizlar muddati kelganda memorial order bilan
rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo’lgan depozit
varag’idan grafik bo’yicha undirib olinadi.
Milliy ssuda kapitallari bozori faoliyatining uzluksizligi va uning likvidligi 
kredit resurslari taklifi va ularga bo’lgan talab o’rtasidagi muvozanatning 
ta’minlanishiga bog’liq. Bu esa, kredit resurslariga bo’lgan talabning oshib ketishi 
natijasida yuzaga keladigan kreditlar foiz stavkalarining keskin ko’tarilishi 
natijasida yuzaga keladigan bozor muvozanatining buzilishiga barham beradigan 
maxsus zaxira fondini shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. 
Milliy ssuda kapitallari bozori faoliyatining uzluksizligini ta’minlash 
Markaziy bank tomonidan REPO auktsionlari orqali foiz stavkalarining 
o’zgarishini nazorat qilish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bunda, Markaziy bank 
milliy ssuda kapitallari bozorining doimiy va to’laqonli a’zosi sifatida o’zining 
kredit resurslarini, bozordagi vaziyatdan kelib chiqqan holda, to’g’ri REPO va 
teskari REPO shartlari bo’yicha joylashtirishi lozim. 
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va majburiy zaxira 
talabnomalarining 
bazaviy 
stavkasini 
inflyatsiyaning 
joriy 
darajasiga 
monandliligini ta’minlash tijorat banklarining resurs bazasi hajmini va likvidlik 
darajasini oshirish imkonini beradi. Buning ustiga, tijorat banklari kreditlarining 
nominal foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash kredit quyilmalari hajmini 
barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlashda muhim o’rin tutadi.

---

169 
Markaziy bank o’zining qayta moliyalash siyosati orqali ham banklararo 
kredit resurslari bozoridagi foiz stavkalarining darajalariga ta’sir eta oladi. 
Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan 
tijorat banklarini kreditlash bilan bog’liq bo’lgan tadbirlar majmui bo’lib, ushbu 
siyosat quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi: 
1. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi 
trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan, kreditlash usuli. 
Mazkur usulda berilgan kreditlar hisob yoki diskont kreditlari hisoblanadi, 
ularning foiz stavkasi esa, hisob yoki diskont stavkasi deyiladi. 
Markaziy bank har bir moliyaviy yil uchun oldindan trattalarni, ya’ni uzatma 
tijorat veksellarini o’zida qayta hisobga olish kontingentini belgilaydi. Qayta 
hisobga olish kontingenti hajmini belgilashda pul massasining o’sish sur’ati, 
inflyatsiya darajasi kabi muhim makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisobga olinadi. 
Trattalarni qayta hisobga olish kontingentini mamlakatdagi tijorat banklari 
soniga bo’lish yo’li bilan har bir bank uchun belgilanadigan qayta hisobga olish 
limiti summasi aniqlanadi. Bu esa, limitni aniqlashning adolatli usuli hisoblanadi. 
Chunki, ushbu usulda barcha tijorat banklariga, ularning katta yoki kichikligidan 
qat’iy nazar, bir xil limit belgilanadi. Ammo ushbu usulning kamchiligi shundaki, 
bunda tijorat banklari aktivlari miqdori o’rtasidagi farq natijasida yuzaga keladigan
likvidli mablag’larga bo’lgan talab o’rtasidagi farq hisobga olinmaydi. 
2. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi qimmatli 
qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan, kreditlash usuli. 
Ushbu usulda berilgan kreditlar lombard kreditlari bo’lib, ularning foiz 
stavkasi esa, lombard stavkalari deyiladi. 
3. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan to’g’ridan - to’g’ri kreditlash 
usuli. 
Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft, overnayt, kunlik va muddatli 
kreditlar shaklida bo’ladi. 

---

170 
Markaziy bankning overdraft kreditlari tijorat banklarining milliy valyutadagi 
―Nostro‖ vakillik hisobraqamida yuzaga kelgan pul mablag’lari etishmasligi 
muammosini hal qilish maqsadida beriladi. 
Overnayt kreditlari bir sutkaga beriladigan kreditlar bo’lib, ular tijorat 
banklarida favqulodda yuzaga keladigan juda qisqa muddatli likvidlilik 
muammosini hal qilish maqsadida beriladi. 
Kunli kreditlar bir operatsion kun davomida beriladi. 
Dunyoning bir qator mamlakatlarida (Shvetsiya, Rossiya va boshq.) kunlik 
kreditlar Markaziy banklar tomonidan qimmatli qog’ozlarni garovga olgan holda 
foizsiz beriladi va ular milliy to’lov tizimini qo’llab-quvvatlash maqsadida 
beriladi
27
. 
Respublikamizda 
banklararo 
kreditlar 
bozorining 
rivojlanmaganligi 
Markaziy bank qayta moliyalash siyosatining ta’sirchanligi, samaradorligiga salbiy 
ta’sir ko’rsatadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, banklararo kreditlar 
bozoridagina depozitlar va kreditlarning bozor bahosi aniqlanadi va kredit 
resurslariga bo’lgan talab va taklifning amaldagi holatini baholash va prognozlash 
imkoni yuzaga keladi; ikkinchidan, talab va taklif asosida shakllangan foiz 
stavkasigina ssuda kapitallari harakatini tartibga solishning bozor regulyatori 
hisoblanadi. 
Banklararo kreditlar bozori rivojlanmagan sharoitda Markaziy bank 
tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlarning miqdorini oshirish yo’li 
bilan milliy valyutadagi pullarga bo’lgan talabga va ular taklifiga ta’sir etishning 
ahamiyati oshadi. Lekin buning uchun, birinchidan, tijorat banklari Markaziy bank 
kreditlarini qisqa vaqt ichida, tezkor tarzda olish imkoniga ega bo’lishlari lozim; 
ikkinchidan, Markaziy bank qayta moliyalash instrumentlarining (lombardli 
kreditlar, overnayt, muddatli kreditlar, diskontli kreditlar, overdraft) deyarli 
barchasiga ega bo’lishi lozim. Aks holda, Markaziy bankning qayta moliyalash 
kreditlari hajmini oshirish imkoniyati chegaralanib qoladi. Masalan, hozirgi davrda 
27
Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и парктика. Учебное пособие. – М.: Московская 
финансово-промышленная академия, 2011. - С. 723. 

---

171 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining diskontli kreditlari mavjud emas, 
lombardli kreditlari miqdori kichik. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklarining 
diskontli va lombardli kreditlarga bo’lgan talablarini qondirilmay qolishiga sabab 
bo’ladi.