Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Jihoz 
va 
materiallar: 
ajratadigan taxtachalar, shpatellar, g‟alvir, bo‟lgich apparati, 
texnik va analitik torozilar, magnit, lupa, karton, don namunalari (har biridan 5 kg), 
qorakuya bilan ifloslangan bug‟doy doni (qopchalarda), qorakosov shoxchalari bilan 
ifloslangan javdar doni namunasi, aralashmalar kolleksiyasi (begona don va zararli), temir 
zarrachalari bor (har qanday) don namunalari.
Bug‟doy donining namunaviy tarkibini aniqlash 
Donning ko‟pchilik standartlari (TST-tar-moq standard “Oziq-ovqat uchun 
tayyorlanadigan bug‟doy”, “Oziq-ovqat uchun taqsimlanadigan bug‟doy”, TST “Oziq-
ovqat uchun tayyor-lanadigan javdar” va boshqa) tovar turkumlari bo‟limiga ega bo‟lib, 
o‟z ichiga texnologik, oziq-ovqat va furaj afzalliklariga o‟xshash donning sifat guruhlarini 
oladi. Ko‟p holarda turlarga bo‟lish mo”tadil botanik belgilar, etishtirish sharoiti va 
biologik xususiyatlarga asoslangan. Ushbu belgilardan foydalanish ular hamda donning 
texnologik va oziq-ovqat afzalliklari o‟rtasida ma‟lum aloqalar bo‟lishi tufayli mumkin 
bo‟ladi. Turlar o‟z yo‟lida kenja turlarga bo‟linadi.
Kenja tur asosiy turning sifat bo‟limi hisoblanadi. U tur oralarida donning texnologik xususi-
yatlarini aniq ta‟riflaydi. Tur va turlar turkumi doning har xil texnologik va oziq-ovqat 
afzalliklari bilan uzviy bog‟langandir. 
Namunaviy tarkib tayyor mahsulotning chiqishi, uning sifati, donni qayta ishlashda 
sarflanadigan energiya miqdori, non hajmi va g‟ovakligiga ta‟sir etadi. Shuning uchun don 
qabul qilish va qayta ishlash korxonarida donlar tur va kenja turlari bo‟yicha joylashtiriladi. 

---

Bug‟doyning namunaviy tarkibi. 
Bug‟doyni turlarga bo‟lishda quyidagi belgilarga 
asoslaniladi: rang (qizg‟ish don yoki oq don), botanik turi (qattiq yoki yumshoq) va biologik 
shakllari (qishki yoki bahorikor). Barcha qayd etilgan belgilar ma‟lum darajada bug‟doy 
donining texnologik va oziq-ovqat afzalliklari bilan bog‟langan. Ushbu belgilar asosida 
bug‟doyning 5 turi aniqlangan O‟z yo‟lida turlar kenja turlarga bo‟linadi. Bug‟doyning kenja 
turga bo‟linishi asosida rang tusi (to‟q qizil, qizil, och qizil, sariq va qizil-sariq) va 
endosperm tuzilishiga (oynasimon va unsimon) qarab kenja turlarga ham bo‟linadi (24-
jadval).
11-jadval
Namunada begona va don aralashmalari hamda emirilgan va ezilgan donlar olib 
tashlangandan so‟ng bug‟doyning namunaviy tarkibini aniqlash uchun 20 g namuna 
ajratiladi. Namuna tekshi-rish taxtachasiga joylanadi, qo‟lda tekshirish bilan undagi boshqa 
har xil turlarga mansub yumshoq va qattiq, qizg‟ish va oq donli bug‟doylar miqdori 
aniqlanadi.
Yumshoq va qattiq bug‟doy donlarini ajratishda quyidagi bel-gilami inobatga olgan