Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Bug‟doyning tur va kenja turlari bo‟yicha turkumlanishi 
Tur
Kenja tur 
Ranggini tusi va 
oynasimonlik
Umumiy oynasimonlik,%
I
. .._
Bahorgi qizg‟ish donli 
1
To‟q qizil oynasimon 
75 dan kam emas
2
Qizil
60 dan kam emas
3
Och qizil
40 dan kam emas
4
Sarqish-qizil
40 dan kam
5
Sariq
40 dan kam
II
Bahorgi qattiq
1
To‟q qaxraboli 
90 dan kam emas
2
Och qaxraboli
90 dan kam emas
III
Bahorgi oq donli
1
Oq donli oynasimon
60 dan kam emas
2
Bahorgi oq donli
60 dan kam
IV
1
To‟q qizil oynasimon 
75 dan kam emas
2
Qizil
60 dan kam emas
3
Och qizil
40 dan kam emas
4
Sarg‟ish-qizil 
40 dan kam
5
Sariq
40 dan kam
V
1
Kuzgi oq donli Kenja turga ega 
emas
Chegaralanmagan

---

8 4
holda amal qilish zarur. Yumshoq bug‟doy donining yuqori qismining oxirida (murtakka 
qarama-qarshi) soqolchani tashkil etgan tukchalar mavjudligi bilan ta‟riflanadi; yumshoq 
bug‟doyda soqolcha umuman bo‟lmaydi yoki u shunchalik ozki, uni lupasiz ajratish qiyin. 
Yumshoq bug‟doy donlarida ko‟pchilik hollarda kalta va yumaloq, qattiq bug‟doy esa uzun, 
burchak-qovurg‟a shaklida bo‟ladi. Qattiq bug‟doy donida ko‟p uchraydigan rang sariq-
qaxrabo, gohida qizg‟ish.
Yumshoq bug‟doyda qizg‟ish don va oq donlilami ajratish tek-shirish taxtasida ranggiga 
qarab amalga oshiriladi. Agar namunada noaniq rangli donlar chiqib qolsa ularga 5% 
achchiq ishqor aralash-masi (5 kg NaON ni 100 ml suvga) bilan ishlov beriladi. Shu maqsad 
uchun noaniq rangli donlar sanaladi, texnik torozilarda 0,01 gr aniqlikda tortiladi va achchiq 
ishqor aralashmaga 15 daqiqaga solib quyiladi. Oq donli bug‟doy ishqor ta‟sirida och 
sarg‟ish, qizg‟ish don esa qizg‟ish qo‟ng‟ir tus beradi. 
Ishqor bo‟lmaganda donni suvda qaynatib ishlov berishga ruxsat beriladi. Buning uchun 
gumonli donlar kimyoviy stakan yoki chinni kosachaga joylanadi. Don balandligidan Ism 
yuqori joydan qaynoq suv quyiladi va 20 daqiqa qaynatiladi. Qaynatishdan keyin oq donli 
bug‟doy och, qizg‟ish donli bug‟doy esa qo‟ng‟ir tusga kiradi.

---

Yumshoq, qattiq, qizg‟ish donli va oq donli bug‟doydan ajra-tilgan namunalar texnik 
torozilarda 0,01 g aniqlikda tortiladi va ulaming namunadagi miqdori foizda ifodalanadi.
Noaniq rangli donlarning foizli miqdorini aniqlash quyi-dagi tarzda amalga oshiriladi. 
Faraz kilaylik, 20 gr namunadan 25 ta oq donli bug‟doy doni ajratiladi, ulaming og‟irligi 
0,85 g ga teng va 15 ta noaniq rangli don ajratiladi. Ulaming og‟irligi 0,45 g. 
Achchiq ishqor bilan 15 ta donga ishlov berilgandan keyin ulardan 10 tasi och-sarg‟ish, 
qolgan 3 tasi esa qizg‟ish rangga ega bo‟ladi. Och sarg‟ish rangli 10 ta donning og‟irligi 
proporsiya yordamida aniqlanadi:
15ta don og‟irligi 0,45g 
10 ta don og‟irligi X bu yerda: Xq0,4510:15q0,30 g. 
Oq donli bug‟doyning umumiy og‟irligi 0,85Q0,30ql,15 g ga teng, 
1,
15-100:20q5,75% ni tashkil etadi. Shunday qilib, namunaviy tarkibni 
aniqlash uchun olingan namunada: qizg‟ish donli bug‟doy 18,85 g yoki 94,25% va oq donli 
bug‟doy 1,15 g yoki 5,75% ni tashkil etadi. 
Namunani tekshirib, undagi qattiq, yumshoq, qizg‟ish va oq bug‟doylami hamda ulaming 
oynasimonlik foizi aniqlangandan keyin standartga amal qilib yoki 24-jadvalga qarab, ushbu 
tur va kenja turlami aniqlash mumkin.
Bir turning aralashmasi mavjudligi boshqasiga nisbatan foizda ifodalanadi. Boshqa 
bug‟doy turlarini 1, 2, 3, 4-turlarida 10% gacha, 5- turda esa 5% gacha qo‟shilish miqdoriga 
ruxsat etiladi.
Agar bug‟doy ranggi bo‟yicha qandaydir ma‟lum turga mansub, ammo oynasimonligi 
boshqacha bo‟lsa, u tursiz degan nomni oladi. Hujjatlarda o‟sha rangga mansub turlar va 
kenja tur raqami bilan yoziladi, lekin tursiz degan so‟z qo‟shiladi, undan tashqari uning 
oynasimonligi ko‟rsatiladi.