Д. Т. Абдукаримов

 
Тезпишарликка қаратилган селекция.
Соя селекциясида бу йўналишнинг 
аҳамияти экинни янги шимолийроқ минтақаларга интродукция қилиш 
муносабати билан янада кўтарилади. Шу билан бирга самарали ҳарорат 
йиғиндиси кўп бўлган Ўрта Осиѐ мамлакатларида ангизда экиш учун янги 
навларни яратишда аҳамияти катта бўлиб ҳисобланади. 
Ҳар қайси минтақа учун экологик шароитлари ҳисобига олган ҳолда 
ўзининг тезпишар навларини яратиш лозим. Жанубий тезпишар навларга 
самарали ҳарорат йигиндиси 2000–2200 
0
С талаб килинади. Соя экининг 
навлари шимолий минтақаларда ўстирилганда вегетация даврининг 
давомийлиги узайиб улар ўрта тезпишар гуруҳидан ўртапишар ѐки 
ўртакечпишар гуруҳига ўтади, шимолий ўтатезпишар навлар жанубда 
ўстирилганда пакана бўйлилик ривожланиб ҳосилдорлиги кескин пасаяди.
Шимолий экотип навлари асосий кўрсатгичлари қўйидаги хусусиятли 
бўлиши керак: самарали ҳароратнинг йигиндиси (10 
0
С дан юқори) 1700–1800 
0
С, фотосинтезининг кўтаринки фаоллиги; симбиотик салоҳияти фаол 15–20 
минг бирликли, детерминант типли ўсиши, шохланиш минимал ѐки нул 
шаклида, поясининг бўйи 45–60 см, маҳсулдор бўгимлар сони еттидан кам 
бўлмаган, пастдаги дуккакнинг жойлашиш баландлиги 15 см дан паст 
бўлмаган, бўғимда 2–2,5 дуккакли, дуккакчада 1,7–2,0 уруғ бўлиб, 1000 та 
уруғининг вазни 115–150 г, ҳосил индекси 35 % дан кам бўлмаган, уруғида 
оқсил моддаси 38–40 %, мойи 15–18 % сақланиши.
Тезпишар навларининг экин қалинлиги ҳосилни йиғиб олиш олдида 500–
600 минг тўпни ташкил қилиш керак. Бундай қалинликда ўсимликларни ѐтиб 
колиш хавфи бўлганлиги учун бу навларда ѐтиб қолишга чидамлилик 
хусусияти бўлиши керак. 
Швецияда ўта тезпишар навлар яратилган (Фискеби серияси, Шведская 
856), аммо у навларнинг дуккаклари поянинг жуда пастки қисмида жойлашади 
(шунинг учун механизация ѐрдамида ҳосилни йиғиб олишга яроқли эмас) ва 
дуккакларининг ѐрилиши юқори. 
Темирязев номли қишлоқ хўжалик академиясида соянинг шимолий типли 
шакллари яратилган (Мутант 1, қатор линиялар), бу шакллар Москва Рязань 
минтақаларида иқлими ўзгариб турадиган йиллари шароитида яхши пишишга 
улгуриб гектаридан 2–2,5 т ҳосил беради. 
Селекция йўналишидан қатъий назар минтақада тарқалган касаллик ва 
зараркунандаларга чидамли шаклларини танлаш керак 
Асосий тарқалган касалликлари: фузариоз ва бактериоз, барглар 
доғланиши – переноспороз, аскохитоз, септориоз, илдиз чириши, бактериал 
сўлиши ва склеротиниоз. 

---

60