N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

jamoalari shu suv etaklarida o'zlariga manzilgohlar qurib, yangi
erlami o ‘zlashtirganlar.
Eneolitning ilk bosqichida aholi bir-biriga zich qilib qurilgan bir
xonali uylardan iborat qishloqlarda istiqomat qilganlar. Uylar tor,
kvadrat shaklida xom g ‘ishtdan qurilgan bo'lib, xona devorlari
som onli loy bilan suvalgan. 0 ‘rta bosqichida esa qishloqlam ing
markaziy qismi mudofaa devori bilan o ‘ralib, ko‘p xonali uylar
ham uchraydi. 
Ularning orasida doira shaklidagi 
xonalar ham
bo'lib, tadqiqotchilar fikricha, bu ibodatxona bo'lib, ular bu erda olovga
sig'inishgan. 
Eneolitning 
so'nggi 
bosqichida qishloqlar hududi
kengayadi va ko'p xonali uylam ing soni oshadi. Ularda dahlizlar
va hovlilar vujudga keladi. Hovlilam i birlashtiruvchi tor ko'chalar
rasmiylashgan va 
ularning 
hammasi 
qishloqning 
markazidagi
m aydonga chiqqan. Har bir uyda xo'jalik kompleksi-om borxonalari
bo'lgan.
S o 'n g g i bosqichda qishloqlar yiriklashib. shaharlar qiyofasiga 
o 't a boshlagan. Shu jihatini inobatga olib, arxeologlar uni shahar- 
largacha (protogorod) b o 'lg an davr madaniyati belgilari deb hisob- 
laydilar.
Eneolit 
davrida 
mehnat 
qurollari 
asosan, 
toshdan, 
hayvon 
suyaklaridan va qisman misdan yasalgan. Mis m ehnat qurollari 
mavjud b o ig a n lig i eng qadimgi mehnat qurollarini kimyoviy tahlil 
qilish 
asosida 
isbotlandi. 
Dastlabki mis 
qurollar 
s o f
misdan 
yasalgan. O dam lar dastlab misni toshning bir turi deb, sovuq holda 
ishlov berganlar. Miloddan avvalgi IV m ing yilliklardagina uning 
olovda 
erish 
xususiyati 
k ash f 
etilgan. 
Mis 
qurollari mehnat 
unumdorligini oshirgan, lekin mis tabiatda kam uchraganligi va tannarxi 
qim m at bo'lganligi sababli, u tosh qurollami siqib chiqara olmagan. 
Shuningdek, 
uning 
boshqa 
metallarga 
nisbatan 
yumshoqligi 
va 
egiluchanlik xususiyati, ulardan hamma hududlarda bir xil foydalanishga 
imkon bermagan.
Eneolit davridagi mehnat qurollari asosan dehqonchilik xo'jaligi 
bilan bog'liq edi. Bu qurollar chaqmoqtoshdan ishlangan qistirma 
o 'ro q , pichoq. o 'ro q randa. qirg'ich, bigiz. v o rg'uchoq, ketmoncha va 
boshqalar 
bo'lgan. Misdan 
bigiz, igna. t o 'g 'n a g 'ic h , bolta, pichoq. 
nayza. kurakchalar va turli taqinchoqlar yasaganlar.
Eneolit davrining ilk va o 'rta bosqichida sopol loyiga maydalab 
ezilgan som on q o 'sh ib idish yasalgan. Bu sopol buyum lar qalin va 
m o 'rt bo'lib, tagi yassi bo'lgan. Sopol idishlar sarg'ish. och sariq.
63

---

och qizil va qizil angob bilan bo'y alib. qora mineral rang bilan 
sodda geom etrik naqsh berilgan.
S o ‘nggi bosqichida esa sopol idishlar yasashda katta o ‘zgarishlar 
y u z beradi. Birinchidan, sopol buyum lar sifati yaxshilanadi, y a ’ni 
loyga gips aralashtiriladi. 
Natijada 
sopol 
buyumlar jarangli va 
m ustahkam bo'ldi. Ikkinchidan, ba'z i sopol idishlarda 3 tadan oyoq 
paydo boMdi. U chinchidan, sopol buyum lar naqshi murakkablashib, 
jim jim a d o r b o ‘ldi va hayvon. parrandalarning rasmini solish odat 
tusiga kirdi. Sopol idishlar turi ko'p avgan.