Эргаш Ғозиев

биринчи 
давр
− она қорнидаги муддатни ўз ичига олади (зигота − эмбрион − ҳомила − 
туғилиш), 
иккинчи давр
(болалик): а) гўдаклик − туғилгандан 18 ойликгача; 
б) мактабгача босқичдан олдинги − 19 ойликдан 5 ёшгача; в) мактаб 
болалиги − 5 ёшдан 11−13 ёшгача; 
учинчи давр
(ўспиринлик) − 1) илк 
ўспиринлик − 11 ёшдан 15 ёшгача; 2) ўспиринлик − 15 ёшдан 21 ёшгача; 
тўртинчи давр
(етуклик) − 1 илк етуклик − 21 ёшдан 25 ёшгача; 2) ўрта 
етуклик − 25 ёшдан 40 ёшгача; 3) етукликнинг сўнгги босқичи − 40 ёшдан 55 
ёшгача; 
бешинчи давр
(қарилик) − 1) истеъфо босқичи − 55 ёшдан 65 
ёшгача; 2) қарилик босқичи − 65 ёшдан 75 ёшгача; 3) энг кексалик − 76 
ёшдан юқориси. 
Биз узоқ хориж мамлакатлар психологиясидаги ёш даврларини 
табақалашнинг йўналишлари ва назарияларига қисқача тўхталиб ўтдик. 
Улардан кўриниб турибдики, бу соҳада битта умумий назария ҳали ишлаб 
чиқилмаган. 
Рус психологиясидаги онтогенезни даврларга табақалаш муаммоси 
дастлаб Л.С.Виготский, П.П.Блонский, Б.Г.Ананьев сингари йирик 
психологларнинг асарларида ўз аксини топа бошлаган. Кейинчалик бу 
муаммо билан шуғулланувчилар сафи кенгайиб борди, шу боисдан 
табақаланиш келиб чиқиши, илмий манбаи, ривожланиш жараёнларига 
ёндашилиши нуқтаи назаридан ўзаро кескин фарқланади. Ҳозир онтогенезни 
даврларга табақалаш юзасидан мулоҳаза юритишда олимларнинг илмий 
қарашларини муайян гуруҳларга ажратиш ва уларнинг мохиятини очиш 
мақсадга мувофиқдир. 
Л.С.Виготский 
психологларнинг 
ёш 
даврларини 
табақалаш 
назарияларини танқидий таҳлил қилиб, муайян ривожланишни вужудга 
келтирувчи руҳий янгиланишларга таяниб қуйидаги босқичларга ажратади:
1. Чақалоқлик даври инқирози. 
2. Гўдаклик даври − 2
 
ойликдан 1 ёшгача. 
Бир ёшдаги инкироз. 
3. Илк болалик даври − 1 ёшдан 3 ёшгача.
3 ёшдаги инқироз. 

---

37 
4. Мактабгача давр −
 
3 ёшдан 7 ёшгача.
7 ёшдаги инқироз. 
5. Мактаб ёши даври − 8 ёшдан 12 ёшгача. 
13 ёшдаги инқироз. 
6. Пубертат (жинсий етилиш) даври − 14 ёшдан 18 ёшгача.
17 ёшдаги инқироз. 
Олим ўз асарларида ҳар бир даврнинг ўзига хос хусусиятларини чуқур 
илмий таърифлай олган. Энг муҳим шахс руҳиятидаги янгиланишлар ҳақида 
илмий ва амалий аҳамиятга молик мулоҳазалар билдирган. Бироқ бу 
мулоҳазаларида анча мунозарали, баҳсли ўринлар ҳам учрайди. Умуман 
Л.С.Виготскийнинг ёш даврларини табақалаш назарияси илмий-тарихий 
аҳамиятга эга, унинг ривожланишни амалга оширувчи инқирозлар роли 
тўғрисидаги мулоҳазалари ва олға сурган ғоялари ҳозирги куннинг талабига 
мосдир. 
Л.С.Виготскийнинг шогирди Л.И.Божович инсоннинг камол топишини 
ёш даврларига бўлишда мотивларни асос қилиб олди, шунинг учун бу 
бўлишни мотивацион ёндашиш, деб аташ мумкин. Л.И.Божовичнинг 
мулоҳазасига кўра ёш даврлари қуйидаги босқичлардан иборат: 
биринчи босқич − чақалоқлик; туғилгандан 1 ёшгача; иккинчи босқич − 
мотивацион тасаввур: 1 ёшдан 3 ёшгача; учинчи босқич − “Мен”ни англаш 
даври: 3 ёшдан 7 ёшгача; тўртинчи босқич − ижтимоий жонзотликни англаш 
даври; 7 ёшдан 11 ёшгача; бешинчи босқич − а) ўзини ўзи англаш даври: 12 
ёшдан 14 ёшгача; б) ўз ўрнини белгилаш (топиш) даври: 15 ёшдан 17 ёшгача. 
Л.И.Божович ҳар бир босқични психологик тавсифлашда унда намоён 
бўладиган ўзгаришларни, бу ўзгаришларнинг сабаблари, омиллари, 
манбалари, турткилари, механизмларини ҳам баён қилади. 
Д.Б.Элькониннинг 
таснифи 
етакчи 
фаолият 
(А.Н.Леонтьев) 
назариясига, ҳар қайси ривожланиш палласида фаолиятнинг бирор устунлик 
қилиши мумкинлигига асосланади. Етакчи фаолиятнинг инсон шахс 
сифатида камол топишидаги роли назариянинг негизини ташкил қилади.
Д.Б.Эльконин ёш даврларини қуйидаги босқичларга ажратишни лозим 
топади: 
1) гўдаклик даври − туғилгандан 1 ёшгача: асосий фаолият − бевосита 
эмоционал мулоқот; 
2) илк болалик даври − 1 ёшдан 3 ёшгача: асосий фаолият − жисм 
билан нозик ҳаракатлар қилиш; 
3) мактабгача давр − 3 ёшдан 7 ёшгача: асосий фаолият − ролли 
ўйинлар; 
4) кичик мактаб ёши даври − 7