1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Mehnat  sharoitlari  deganda  ishlab  chiqarish  jarayonida  insonni  qurshab  turuvchi 
tashqi  muhit  tushuniladi.  Bu  muhit  inson  organizmiga,  uning  mehnat  faoliyatiga, 
binobirin,  uning  ishchanlik  qobilyati  va  mehnat  unumdorligiga  muhim  ta’sir  ko’rsatadi. 
Mehnat  sharoitlari  ta’sirida  organizmning  uchta  asosiy  funktsional  holati,  yaxni  normal, 
chegaraviy (norma Bilan patalogiya  o’rtasidagi) va patalogik holatlar shakllanadi. 
Mehnatni tashkil etishda uni normalash katta rol o’ynaydi. Mehnatni normalash eng 
samarali  mehnat  usuli  va  metodlarini  tanlashda,  mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasining 
eng yaxshi shakllarini, ish joylarini tashkil etish va ularga xizmat ko’rsatishning ratsional 
tizimini  belgilashda  qo’llaniladi.  Mehnatni  normalash-bu  ishlab  chiqarishni  boshqarish 
sohasidagi  iqtisodiy  faoliyatning  muhim  turi  bo’lib,  uning  yordamida  zarur  mehnat 
xarajatlari  belgilanadi,  uning  natijalari  aniqlanadi,  turli  toifadagi  xodimlar  mehnatining 
kooperatsiyasi  amalga  oshiriladi,  ular  ish  o’rinlariga  qo’yiladi.  Mehnat  normalarining 
barcha turlari ichida asosiysi–vaqt normasi bo’lib, uning vositasida mehnatni tashkil etish 
ehtiyojlari  uchun  boshqa  normalar:  mahsulot  ishlab  chiqarish  normasi    (ish  davri 
davomiyligini  vaqt  normasiga  bo’lish  bilan  aniqlanadi);  xizmat  ko’rsatish  normasi  
(xizmat  ko’rsatiladigan  ishchilar  soni  bilan  ifodalanadi);    xizmat  ko’rsatish  soni  normasi 
(biron-bir  stanok,  agregat  yoki  patok  liniyasiga  xizmat  ko’rsatish  uchun  zarur  bo’lgan 
ishchilar  soni  bilan  ifodalanadi);    boshqaruvchanlik  normasi  (ishlab  chiqarishning 
muayyan rahbariga bo’ysunuvchi xodimlar bilan ifodalanadi). 
 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 
 
1.Abdurahmonov  Q.,  Bozorov  N.,  Volgin  N.  va  boshqalar.  «Mehnat  iqtisodiyoti  va 
satsiologiyasi». Toshkent: «O’qituvchi»-2001 yil, 28-65 betlar. 
2.Abdurahmonov  Q.  H.,  Holmo’minov  Sh.R.  «Mehnat  iqtisodiyoti  va  satsiologiyasi». 
Toshkent: 2004yil, 17-32 betlar. 
3.Bekmurodov M.B. va boshqalar «Sotsiologiya». Toshkent-2002 yil 142-148 betlar. 
4.Dodboev  Yu.T.,  Xudoyberdiev  A.  «Mehnat  iqtisodiyoti  va  satsiologiyasi».  Farg’ona-
2001yil, 96-105, 111-128, 152-168, 187-198 betlar. 
5.Karimova  O.,  G’afforov  Z.  «Davlat  va  huquq  asoslari»  Toshkent:  «O’qituvchi  »-
1995yil, 433-435 betlar. 
6.Usmonov  S.N.,  Dodboev    Yu.T.  «Bozor  iqtisodiyoti  asoslari»  Toshkent:  «Fan»  -1999 
yil, 86 bet. 
7.O’zbekiston  Respublikasining  Mehnat  Kodeksi.  Toshkent:  «Adolat»-1996  yil,  80-84 
betlar. 

---

 
19 
8.O’zbekiston  Respublikasi  mehnat  qonunchiligi  bo’yicha  me’yoriy-huquqIy  hujjatlar 
to’plami. Toshkent: «Adolat»- 2006 yil, 88-92 betlar. 
 
2- mavzuni mustahkamlash uchun test topshiriqlari. 
 
1.Insonning biror mehnat turi bilan shug’ullanishi deganda nima tushuniladi? 
a)mehnat jarayoni 
b)mehnat faoliyati 
v)mehnat taqsimoti 
g)mehnat sharoiti 
d)mehnat kooperatsiyasi 
2.Ishlab chiqarishda mehnat taqsimotini qanday turlari mavjud? 
a)umumiy mehnat taqsimoti 
b)xususiy mehnat taqsimoti  
v)ayrim mehnat taqsimoti 
g)a va b javoblar to’g’ri 
d)a, b va v javoblar to’g’ri 
3.Mehnat taqsimotining qanday shakllari qo’llaniladi? 
a)texnologik mehnat taqsimoti 
b)funktsional mehnat taqsimoti 
v)malakali mehnat taqsimoti 
g)kasbiy mehnat taqsimoti 
d)barcha javoblar to’g’ri 
4.Mehnat  faoliyati  jarayonidagi  alohida  ixtisoslashtirilgan  ijrochilar  o’rtasidagi 
aloqalarning o’rnatilishi nima deb ataladi?                                                                     
a)mehnat kooperatsiyasi  
b)mehnat faoliyati 
v)mehnat taqsimoti 
g)mehnat sharoiti 
d)mehnat jarayoni 
5.Mehnat koorperatsiyasining qanday shakllaridan foydalaniladi? 
a)ixtisoslashtirilgan uchastkalarining tsex ichidgi mehnat kooperatsiyasi  
b)ixtisoslashtirilgan uchastkalarining tsex ichidagi mehnat kooperatsiyasi  
v)ixtisoslashtirilmagan mehnat kooperatsiyasi  
g)a va b javoblar to’g’ri 
d)a, b va v javoblar to’g’ri 
6.Ish o’rnida ishlab chiqarish jarayoninining qaysi elementlari birlashadi?  
a)mehnat ashyolari   
b)mehnat vositalari 
v)ishchi kuchi 
g)a va b javoblar to’g’ri 
d)a, b va v javoblar to’g’ri 
7.Mexanizatsiya darajasi bo’yicha ish o’rinlari qaysi guruhlarga bo’linadi? 
a)qo’l ishida ish o’rinlari  
b)mashini- qo’lda bajariladigan ish o’rinlar 
v)mexanizatsiyalashgan ish o’rinlari  
g)avtomatlashtirilgan ish o’rinlari 
d)barcha javoblar to’g’ri 

---

 
20 
8.Ixtisoslashuv belgisi bo’yicha barja ish o’rinlari qaysilariga ajratiladi? 
a)ob’yektiv va sub’yektiv  
b)ichki va tashqi 
v)ixtisoslashgan va universal 
g)gorizontal va vertikal  
d)ochiq va yashirin 
9.Mehnat taqsimoti belgisi bo’yicha ish o’rinlarining qanday turlari mavjud? 
a)ixtisoslashgan va universal 
b)yakka tartibdagi va jamoa 
v)mexanizatsiyalashgan va avtomatlashtirilgan  
g)avtomatlashtirilgan va apparaturali  
d) gorizontal va vertikal. 
10. Xizmat ko’rsatishning nechta funktsiyasi mavjud? 
a)to’rtta 
b)oltita 
v)sakkizta 
g)o’nta 
d)o’n ikkita 
11.Qaysi  funktsiyaning  asosiy  vazifasi  ishlab  chiqarishni  asbob  va  moslamalar  Bilan 
ta’minlashdir? 
a)asboblar funktsiyasi 
b)sozlash funktsiyasi  
v)transport funktsiyasi 
g)xo’jalik-maishiy funktsiya 
d)xo’jalik funktsiyasi 
12.Qaysi  funktsiya tsexlar,  uchastkalar  va  ish o’rinlari energiya bilan ta’minlash borasida 
energetika  qurilmalari va moslamalari bilan ta’minlashda xizmat ko’rsatadi? 
a)ishlab chiqarish-tayyorlash funktsiyasi 
b)energetik funktsiyasi 
v)nazorat funktsiyasi 
g)tamirlash-qurilish funktsiyasi  
d)ombor funktsiyasi 
13.Xizmat ko’rsatishni boshqarish qanday usullar bilan amalga oshirilishi mumkin? 
a)markazlashgan 
b)markazlashmagan 
v)ixtisoslashgan 
g)ixtisoslashmagan 
d)a va b javoblar to’g’ri 
14.Qaysi  usulda  barcha  funktsiyalar  korxonaning  yagona  mxizmatlari  tomonidan 
bajariladi? 
a)ixtisoslashgan 
b)ixtisoslashmagan   
v)markazlashgan 
g)markazlashmagan 
d)barcha javoblar to’g’ri 
15.Qaysi  usulda  xizmat  ko’rsatishning  barcha  funktsiyalari  korxonaning  boshlang’ich 
bo’limlariga topshiriladi? 
a)ixtisoslashgan 

---

 
21 
b)ixtisoslashmagan   
v)markazlashgan 
g)markazlashmagan 
d)barcha javoblar to’g’ri 
16.Mehnat intizomi tushunchasini qanday qismlarga bo’lish mumkin? 
a)mehnat faoliyati intizomi 
b)texnologik intizom  
v)ishlab chiqarish intizomi 
g)a va b javoblar to’g’ri 
d)a, b va v javoblar to’g’ri 
Harakat uchun turtki- bu.. dir. 
a)Rag’batlantirish 
b)jazolash 
v)malakani oshirish 
g)xususiylashtirish 
d)mukofotlash. 
18.  ..  deganda  ishlab  chiqarish  jarayonida  insonni  qurshab  turuvchi  tashqi  muhit 
tushuniladi? 
a)mehnat jarayoni 
b)mehnat sharoiti 
v)mehnat faoliyati 
g)mehnat intizomi 
d)mehnat koorperatsichg’yasi 
19.Mehnat sharoitlari ta’sirida organizmda qanday funktsional holatlar shakllanadi? 
a)normal 
b)chegaraviy 
v)patologik 
g)a va b javoblar to’g’ri 
d)a, b va v javoblar to’g’ri. 
20.Mehnat normalarining barcha turlari ichida asosiysini ko’rsating? 
a)xizmat ko’rsatish normasi 
b)xizmat ko’rsatish soni normasi 
v)vaqt normasi  
g)boshqaruvchanlik normasi  
d)mahsulot ishlab chiqarish normasi. 
21. .. xizmat ko’rsatiladigan  ishchilar soni bilan ifodalanadi? 
a)vaqt normasi  
b)mahsulot ishlab chiqarish normasi  
v)xizmat ko’rsatish normasi 
g)xizmat ko’rsatish soni normasi  
d)boshqaruvchanlik normasi  
22.Ishlab chiqarishning  muayyan rahbariga bo’ysunuvchi  xodimlar bilan  va  ularning  soni 
bilan qaysi  norma turi ifodalanadi? 
a)boshqaruvchanlik normasi  
b)vaqt normasi  
v)xizmat ko’rsatish normasi 
g)xizmat ko’rsatish soni normasi  
d)mahsulot ishlab chiqarish normasi  

---

 
22 
23. ..-bu, faqat, ish joyiga o’z vaqtida kelish, bu yerda belgilangan vaqt mobaynida bo’lish 
emas, balki belgilangan texnologiyaga rioya qilish, mahsulot sifatini, ishlab chiqarishdagi 
menat rejimini ta’minlash, mehnat unumdorligini muayyan darajada saqlashdir 
a)mehnat sharoiti 
b)mehnat faoliyati 
v)mehnatni normalash 
g)mehnat intizomi 
d)mehnat jarayoni 
24. .. deganda  unda jamlangan  mehnat  vositalari: asosiy texnologik  va  yordamchi asbob-
uskunalar  texnologik  va  tashkiliy  jihozlar  bilan  aloqa  va  signal  berish  vositasilari,  
mehnatni muhofaza qili shva xavfsizlik texnikasining jami tushuniladi? 
a)xizmat ko’rsatish 
b)ish o’rnini ta’minlash 
v)ish o’rnini rejalashtirish  
g)ish joyini almashtirish 
d)ishdan chetlashish. 
25.Ish o’rinlari barqarorlik belgisiga qarab necha guruhga bo’linadi? 
a)ikki 
b)uch 
v)to’rt 
g)besh 
d)olti