Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

айириш 
тизимига ту-
шади. 
Нафас олиш 
тизими қонга О
2
кириши ва организмдан СО
2 
чиқариб юбо-
рилишини таъминлайди. Жигар ва бошқа органлар организмга зарур бўлган 
кимёвий бирикмаларни синтезлайди ва парчалайди. 
Чиқарув тизими
– буйрак, 
ўпка, тер безлари ва тери органик моддалар парчаланишининг охирги маҳсу-
лотларини организмдан чиқариб юборади ва натижада қон, тўқима суюқлиги 
ва ҳужайраларда сув ва электролитлар миқдори доимийлиги сақлаб турилади. 
Асаб тизими
эса ташқи ва ички муҳит ўзгаришларидан таъсирланиб, органлар 
ва тизимлар фаолиятини шундай бошқарадики, бузилишларнинг олди олиниб, 
организмда кечадиган барча ўзгаришлар ўзаро мувофиқлашади. Демак, орга-
низм ташқи ва ички муҳитидаги ўзаро
боғланишлар нафас олиш органлари, 
тери ва шиллиқ парда рецепторлари, овқат ҳазм қилиш тизими, асаб-мушак 
органлари ва шу кабилар орқали амалга ошади. Атроф-муҳит омилларининг 
таъсири ушбу йўллар орқали муайян чегаралар доирасида ўз функцияларини 
ўзгартиришга қодир бўлган тегишли физиологик тизимларга ўтказилади. У. 
Кеннон фикрича, 
тирик организм
–
атроф-муҳит билан жуда кўп алоқалар ор-
қали ўзаро боғланган мураккаб, очиқ тизим. 
Одамнинг атроф-муҳитга мослашиш механизмларидан бири - 
ўз-ўзини 
бошқариш (тартибга солиш)
тизими бўлиб, организмнинг таъсир этувчи 
омилларга 
қаршилик кўрсатиши 
ёки 
бардош бериши 
бу тизимнинг асосидир. 
Организмнинг атроф-муҳитга мослашиш механизмларини ўрганишга П. 
Анохин катта ҳисса қўшган. У физиологик кибернетика асосчиси ва функцио-
нал тизимлар назариясининг муаллифи ҳисобланади. 
Функционал тизим
– жа-
раён ва механизмлар бирикмаси бўлиб, тегишли шароитга боғлиқ ҳолда шакл-
ланади ва бу шароитга мослашиш самарасига албатта олиб келади. Функцио-
нал тизим
 
таъсир қилувчи омилларга мос равишда ҳар сафар қайтадан янгила-
нади, яъни организм энг қисқа вақт ичида танани фавқулодда вазиятдан энг 
мақбул ва оқилона тарзда чиқара олишга қодир бўлган «тез ёрдам хизмати»ни 
вужудга келтиради. Демак, 
адаптация 
– биологик ҳодисаларнинг алоҳида тои-
фаси бўлиб, тадрижий-тарихий тараққиёт натижасидир. Одамда адаптация ме-
ханизмлари етишмовчилиги бўлса, унинг биотизимида пасайиш кузатилади. 
Адаптация механизмларида «
стресс реакцияси
» деб аталувчи умумий 
мослашиш аломатлари мажмуи муҳим ўрин тутади. 
Стресс 
– организмнинг 
турли хил ноқулай омилларга (очлик, ўта совуқ ёки иссиқ, юқори ёки паст бо-
сим, заҳарли моддалар, жисмоний ва руҳий жароҳатлар, вирусли касалликлар, 

---

114 
мушакларнинг ортиқча зўриқиши ва шу кабиларга) жавоб (ҳимоя) реакцияси 
сифатида ўта танглик, зўриқиш ёки
кучли таъсиротлар туфайли содир бўлади-
ган ўта ҳаяжонланиш, асабийлик ҳолатини ифодалайди [3].
Стрессга алоҳида эътибор Г. Салье томонидан чоп этилган ишлардан 
(1936) кейин пайдо бўлган. Унинг фикрича, 
стресс
– организмнинг унга нис-
батан қўйилган ҳар қандай талабга ноодатий, яъни ўзига хос бўлмаган фи-
зиологик жавобидир. Стресс одам организмининг 
мослашиш реакцияси
сифа-
тида атроф-муҳитнинг кундалик ҳаётга ўзгача, одатдагидан бошқача тарзда 
таъсир кўрсатиши остида юзага келади. Стресс реакцияси уч босқичда давом 
этади: 
хавотир(лик) босқичи
организмдаги барча кучларни сафарбар қилса, 
барқарорлик босқичи 
узоқ муддатли адаптация механизмларининг ишга соли-
ниши, 
сусайиш босқичи
эса бу механизмларнинг бузилиши билан кечади. Шу 
сабабли стресс реакцияси оқибати турлича бўлиши мумкин: ёки дастлабки ҳо-
латга қайтилади, ёки муайян касалликнинг ривожланиши бошланиши мумкин. 
Одам организмининг адаптациясида иммун тизими ҳам муҳим ўрин тутади.