O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

2. Suvning ko’tarilishi va qaytishi. 
Okean va dengiz suvlari harakatining Yana bir turi, 
suvning ko’tarilib va qaytib turishidir. 1 sutkada dengiz suvlari 2 marta ko’tarilib, 2 marta 
61
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”. 2003, 137-139- bet (mazmun-mohiyatidan 
foydalanildi), 2003. 

---

65 
qaytadi, ya’ni har 6 soatda suvning ko’tarilish muddati tamom bo’lib,qaytish muddati 
boshlanadi. Suvning ko’tarilishi ichki dengizlarning qo’ltiqlarida va daryolarning quyar yerlarida 
ancha kuchli bo’ladi. Masalan eng katta suvning ko’tarilishi Yangi Shotlandiyadagi Fandi 
qo’ltig’ida 18 m bo’lgan. 
Okean va dengiz suvi Quyosh tortishishidan ham ko’tarilib, qaytib turadi. Quyosh massasi 
katta bo’lsa ham, u juda uzoqda joylashganligi uchun uning tortishish kuchi Oyning tortishish 
kuchidan ancha zaif. Shuning uchun Quyoshdan hosil bo’lgan suv ko’tarilishi Oynikidan 2,17 
marta kuchsizroq bo’ladi. Suvning ko’tarilishi va qaytishi natijasida juda katta energiya (8x10
12
kVt) vujudga keladi. Bundan foydalanib, Frantsiyaning Rona daryosining quyar yeriga elektr 
stantsiyasi qurilgan. 
3. Okean oqimlar. 
Katta hajmdagi okean suvlarining uzoq masofalarga yo’nalgan 
gorizontal harakati 
okean oqimlari
deb ataladi. Bir tomondan esadigan shamollar ta’sirida 
okean suvining 1500 m gacha qalinlikdagi yuza qatlami harakatlanadi.Okean oqimlari quyidagi 
rasmda keltirilgan. 
Okeanning bir qismida bosim yuqori bo’lsa okean sathi pasayadi, atmosfera bosimi past 
joylarda esa okean sathi ko’tariladi, natijada oqim vujudga keladi Dunyo okeani oqimlari 
geografik o’rni, harorati, tarmoqlanib yoki qo’shilib ketishi, girdoblar hosil qilishi, tezligi, 
yo’nalishi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Okeanda suvlar harakatining asosiy omillari ikkiga 
bo’linadi: mexanik va termoxalin. 
Mexanik omillarga shamol, atmosfera bosimining notekis taqsimlanishi va boshqalar 
kiradi 
Termoxalin omillarga issiqlikning kelishi va ketishi, atmosfera yog’inlari, bug’lanish, 
materiklardan suvlarni kelishi va boshqalar kiradi. Natijada quyilma, xaydama, zichlik va 
kompensatsion oqimlar vujudga keladi. Okenaning ikki joyida suv sathining o’zgarishi, 
daryolar quyilishi, yog’inlar yog’ishi yoki bug’lanish hisobiga ro’y bersa, quyilma oqim hosil 
bo’ladi.
Har qanday dengiz oqimi boshlangan joyda oqim suvni olib ketishi natijasida suv 
sathi pasayadi, oqim kelgan joyda esa ko’tariladi. Suv sathi pasaygan joylarga atrofdan suvlar 
oqib kelib uni to’ldiradi. Bunday oqimlar kompensatsion oqimlar deb ataladi. 
Dengiz oqimlarining o’rtacha qalinligi 200 – 300 m.ni tashkil qiladi. Oqimning 
yo’nalishi, shu oqimni vujudga keltirgan barcha kuchlar yo’nalishiga bog’liq. 
Okeanlardagi suvning xalqasimon harakati okeanlardagi dinamik muvozanatni aks 
ettiradi: bir joydan suvning kamayishi bilan boshqa joydan suv kelib uni to’ldiradi. Masalan, 
Golfstrim Atlantika okeanining g’arbiy kismida Braziliya va Gviana oqimlari keltirgan 
suvlarini to’planib qolishi natijasida hosil bo’ladi. Atmosferaga o’xshab okenalarda xam zonal 
harakatlar hukmron, meridional harakatlar esa (Golfstrim, Kurosio, Kanar, Kaliforniya, Peru, 
Braziliya va boshqa lar) ularni bir-biri bilan tutashtirib turadi. 
Dengiz oqimlarining geologi ishi nihoyatda kattadir. Masalan ular qirg’oq bo’ylarida 
qo’yidagi rasmdagi abraziya relyef shaklini vujudga keltiradi.
62 
Okeanlarda suvlar bo’ylama yo’nalishda ham harakat qiladi. Ular yuzalama 
oqimlardan 3-5 marotaba kam bo’lsa ham ammo ahamiyati juda katta. Bo’ylama harakatlar 
tufayli okean yuzasidagi va tubidagi suvlar bir-biri bilan almashadi. Natijada okeanning chuqur 
qismlari va yuzasi orasida issiqlik, modda va ozuqani almashinishi ro’y beradi. Bo’ylama 
harakatlar ko’proq konvergentsiya va divergentsiya zonalarida sodir bo’ladi. Konvergentsiya 
zonasida ikkita oqim qo’shiladi va yuza suvlari okean tubi tomon harakatlanib, suvlarni pastga 
tushishiga olib keladi. Divergentsiya zonasida oqimlarni ikkiga bo’linishi natijasida okean 
62
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”. 2003,