B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

305 
Dinamik qator 
Vaqt davomida o‗zgarib turuvchi jarayon bo‗yincha o‗tkazilgan tajriba 
natijalari dinamik qator deyiladi.Boshqacha aytganda, vaqt davomida 
kuzatish 
natijasida 
aniqlangan 
asosiy 
sonli 
xarakteristikalar 
dinamik(vaqtli) qatorni tashkil etadi. 
Barcha qishloq xo‗jalik ekinlarining hosildorligiurug‗ning sifatiga, 
tuproq unumdorligiga, agrotexnik tadbirlarga, ob-havoga va boshqa 
ko‗plab omillarga bog‗liq bo‗lib, bu murakkab tasodifiy jarayon vaqtga 
bog‗liq ravishdaboshqariladi.
Agar kuzatishlar ma‘lum bir tayin vaqtda(masalan har haftada, oyda, 
yilda) o‗tkazilgan bo‗lsa, bu statistik kuzatish natijalari diskret dinamik 
qatorni tashkil etadi. Agarda statistik kuzatishlar ma‘lum bir vaqt 
oralig‗ida(hafta yoki oy davomida) o‗tkazilib borilsa, intervalli dinamik 
qator bo‗ladi. Bundan tashqari, o‗rganilayotgan tasodifiy jarayon, ma‘lum 
bir qurilma-asbob yordamida, doimiy ravishda kuzatib borilsa,uzluksiz 
dinamik qator bo‗ladi. Odatda, ko‗pincha diskret vaqtli qator shaklida 
tasodifiy jarayonlarda kuzatishlar olib boriladi. 
Diskretdinamikqatory
1
,y
2
,y
3
,.....,y
T
qisqacha{y
t
, t

T} (bu erda y
t
– t 
vaqtdagi kuzatish natijasi, T –jami kuzatilgan vaqt) shaklida belgilanadi.
Ravshanki, barcha qishloq xo‗jalik ekinlarini hosildorliklari dinamik 
qatorni tashkil etadi.
Avvalo shuni takidlash lozimki, oddiy tanlanma to‘plamdan, dinamik 
qatorni birinchi farqi shundaki, bunda kuzatish natijalari o‘zaro bog‘liq 
tasodifiy miqdorlar bo‘lishi mumkin, ikkinchidan o‘rganilayotgan dinamik 
qator turg‘un qator bo‘lmasligi mumkin. 
Dinamik qatorning asosiy sonli ko‗rsatkichlari ko‗plab qisqa yoki 
uzoq ta‘sir etuvchi mavsumiy omillar va turlicha tasodifiylik bilan bog‗liq 
ravishda shakllanadi.
YUqorida takidlanganidek, matematik statistika fanining asosiy 
vazifasi – kichik hajmli o‗tkazilgan kuzatishlar, tajribalar asosida, 
o‗rganilayotgan dinamik(vaqtli) qatorlarni tub rivojlanish qonuniyat-larini 
ochish, muhim sonli xarakteristikalarini baholash, kegusi uchun 
prognz(bashorat) qilish, nazariy va amaliy xulosalar chiqarishdan 
iboratdir. Masalan, qishloq xo‗jalik ekinlari hosildorliklarini dinamik qator 
sifatidaqilingan statistik tahlil asosida, kegusi yillarda olinadigan hosilni 
etarli kafolat bilan prognoz ( bashorat) qilish mumkin . 
Hozirgi vaqtda bir o‗lchovli va ko‗p o‗lchovli dinamik qatorlarni 
statistik tahlil qilishning ko‗plab usullari mavjud. Dinamik qatorlarni 

---

306 
asosli
yanada chuqirroq va kafolatli tahlil qilish usullarini 
o‗rganuvchilarga [8], [9] ilmiy adabiyotlarni tavsiya qilamiz. 
Umumiy holda
{y
t
, t

T}:y
1
,y
2
,y
3
,.....,y
T
(1) 
-dinamik(vaqtli)qatorni asosiy tashkil etuvchilari quyidagilardan iborat 
bo‗lishi mumkin: