~ 22 ~
3.3 Ko`p tarmoqli fermer xo`jaligining asosiy tarmog`ida mahsulotlar
tannarxi sotish bahosi daromad foyda summasi rentabelik darajasi va
ularni yaxshilash imkoniyatlari
Tannarx korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish uchun sarflangan
joriy, ya’ni yillik pulda ifodalangan xarajatlarning jam i yig'indisidir. Qishloq
xo'jaligida m ahsulot ishlab chiqarish xarajatiari tarkibi quyidagilardan iborat. D
ehqonchilikda: to ‘g‘ri m ehnat haqi ajratm alari bilan; o ‘g‘it va ko‘chatlar; am
ortizatsiya; urug'lik; ishlar va xizmatlar; yoqilg'i moylash materiailari; sug'urta
to'lovlari; um um ishlab chiqarish; boshqa xarajatlar. C horvachilikda: — to ‘g‘ri
m ehnat haqi ajratm alari bilan; — yem-xashak; — am ortizatsiya; — ishlar va
xizmatlar; — yoqilgl moylash materiailari; — sug'urta tolovlari; — um um ishiab
chiqarish xarajatiari; — boshqa xarajatlar. K orxonaning m ahsulot olish uchun
sarflangan ham m a ishlab chiqarish xarajatiari yig‘indisi yalpi m ahsulot
tannarxini ifodalaydi va quyidagicha hisoblanadi:
YM T = X
i.ch
Asosiy va qo'shimcha mahsulot birligining tannarxi jam i ishlab chiqarish
xarajatlarining yalpi m ahsulot miqdoriga nisbati bilan topiladi
X
i.ch
KMQ=
YM
Mahsulot birligi tannarxidan tashqari ayrim ishlar (traktor, avtotransport,
ishchi hayvon va boshqalar)ning, shuningdek, qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo'lgan
yerga ishlov berish, bir bosh hayvondan m ahsulot olish xarajatlari ham
aniqlanadi. Xarajatlarning shakllanish bosqichlariga qarab, tannarxning quyidagi
turlari mavjud bo`ladi:
1. Texnologik;
2. Ishlab chiqarish;
3. Tijorat yoki t o i a tannarx.
1. Texnologik tannarxga, m ahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan
bog'liq bo‘lgan, shuningdek, bo'lim lard a brigada, ferma va sexlarda ishlab
chiqarishni boshqarish va tashkil qilish bilan bog'liq xarajatlar kiradi.
2. Ishlab chiqarish tannarxi texnologik tannarxlarning yig‘indisini, korxonani
va ishlab chiqarishni butunlay boshqarish bilan bog`liq xarajatlarning (umum
xo‘jalik xarajatlari) yig‘indisini ifodalaydi.
3. Tijorat yoki to‘la tannarx ishlab chiqarish xarajatlarining jamisi va
mahsulotni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan, muomala xarajatlarining yig‘indisini
ifodalaydi. U faqat tovar m ahsulot uchun hisoblanadi. B undan tashqari, hisoblash
xarakteriga qarab quyidagicha tannarx turlari aniqlanadi:
~ 23 ~
1. Reja tannarxi;
2. Dastlabki, vaqtinchalik va taxm iniy tannarx;
3. Haqiqiy tannarx.
1. Reja tannarxi, bu korxona rejalashtirayotgan davrdagi m ahsulot birligiga
sarflanishi lozim b o ‘lgan xarajatlar yig'indisini ifodalaydi.
2. Vaqtinchalik yoki taxminiy tannarx esa, masalan, 9 oylik haqiqiy
xarajatlarni va 4 -kvartaldagi reja xarajatlarini o ‘z ichiga oladi.
3. Haqiqiy tannarx esa yil oxirida korxona xo‘ja!ik faoliyatini yakun qilishda
yillik hisobotlar asosida hisoblanadi. U olingan yalpi m ahsulotuchun sarflangan
haqiqiy xarajatlar asosida topiladi. M ahsulot tannarxi shakllanish joyiga qarab,
individual (konkret korxonada, uyushm a va boshqa), zona (m a’lum bir zonaning
o'rtachasi) va tarm oq tannarxlariga bo‘linadi (m am lakat b o ‘yicha o ‘rtacha).
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va kiritilmaydigan
xarajatlar bo`ladi:
I.
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita m oddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita m ehnat xarajatiari;
d) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jum ladan, ishlab
chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ustam a xarajatlar.
II.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan
olingan foyda hisobga olinadigan ham da davr xarajatlariga kiritiladigan
xarajatlar:
a) sotish xarajatiari;
b) boshqarish xarajatiari (ma’muriy sarf-xarajatlar);
d) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
III.
Xo'jalik yurituvchi subyektning um um xo'jalik faoliyatidan olingan
foyda yoki zararlarni hisob-kitob qilishda hisobga olinadigan xo'jalik
yurituvchi subyektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatiari:
a) foizlar bo‘yicha xarajatlar;
b) xorijiy valuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs tafovutlari;
d) qimmatli qog‘oziarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta baholash
e) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar.
IV.
Favqulodda zararlar, u darom ad(foyda)dan olinadigan soliq tolangunga
qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
Yuqorida sanab o'tilgan xarajatlarni turlarga b olinishini kengroq ko'rib
chiqish maqsadga muvofiq, ular:
1. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq moddiy xarajatlar;
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo'lgan mehnatga haq to'lash
xarajatiari;
3. Ishlab chiqarishga tegishli b o ig an ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar.
4. Asosiy vositalar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nom
oddiy aktivlar amortizatsiyasi;
~ 24 ~
5. Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar.
Xarajatlar konsepsiyasining samaradorligini umumlashtiruvchi ko'rsatkichi
— rentabellik hisoblanadi va u iste’mol qilingan resurslarning qaytimini
ifodalaydi. Rentabellik nisbiy ko'rsatkich bo'lib, ishlab chiqarishning daromadlilik
darajasini bildiradi. Bu ko'rsatkichni korxona faoliyatini baholash va
investitsiyaviy siyosatni yuritish ham da baho belgilashda asosiy m ezon sifatida
ishlatishadi. Xo'jalikning rentabelligini aniqlash yalpi mahsulot, yalpi va sof
daromad kabi omillar bilan bog'liq.
Yalpi mahsulot — bu xo'jalikda yetishtirilgan barcha m ahsulotning
yig'indisidir.
Yalpi daromad — yalpi m ahsulot qiym atidan sarflangan ishlab chiqarish m
ablag'lari (m aterial — pul xarajatiari) chiqarib tashlansa hosil bo'ladi.
Yalpi daromad, o ‘z navbatida, sof daromad va mehnat haqiga ho'iinadi.
Sof daromad — yalpi darom adning m ehnat haqi fondi chiqarilib
yuborilgandan keyin qolgan qismi hisoblanadi. Sof daromad mahsulotni
realizatsiya qilishdan kelgan sum m adan uni yetishtirishga sarflangan xarajatlar
chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga tengdir. Xo'jali nin g rentabelligi,
dastavval, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan sof darom ad (foyda) bilan
xarakterlanadi. Qishloq xo'jalik m ahsulctlarining bahosi barqaror darajada bo'lsa,
tannarx kamayadi, m ahsulot yetishtirish va realizatsiya qilish hajm i ko'payadi,
uning sifati yaxshilanadi. Bularning hammasi rentabellikni oshirishga imkon
beradi.
Rentabellikda mutloq ко‘rsatkich — bu foydadir. Foyda ~ bu realizatsiya
qilish natijasida olingan sof daromadning qismi bo'lib, и mahsulot sotishdan
keladigan mablag‘dan — sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan
xarajatlarni yoki to'la tannarx qiymatining chiqarib tashlangan qismiga teng
bo'ladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |