Farg‘ona shahar 25-umumiy o‘rta ta’lim maktabi. R. T. Kalonov

 
IV bob. 4-mashq 
1. Arqonni osilmaydigan qilib tortish mumkinmi? 
Javob : Mumkin emas, chunki tarang qilib tortilgan holda ham solliqlanib 
osilib qolaveradi. 
2. Massasi 1,2·10
3
kg bo`lgan truba Yerda yotibdi. Uning bir uchidan 
ko`tarish uchun qanday kuch kerak?
2.B-n:
formula 
𝑚 = 1,2 ∙ 10
3
𝑘𝑔
𝐴 =
𝑚𝑔𝑙
2
; 𝐴 = 𝐹𝑠 = 𝐹𝑙 ; 𝐹𝑙 =
𝑚𝑔𝑙
2
;
𝐹 =
𝑚𝑔
2
𝑔 = 9,8
𝑚
𝑠
2
yechish 
𝐹 =
1,2∙10
3
𝑘𝑔∙9,8
𝑚
𝑠2
2
= 5,88 ∙ 10
3
𝑁 ≈ 6 ∙ 10
3
𝑁 
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐹−?
javob: 
𝐹 ≈ 6 ∙ 10
3
𝑁
3. Massasi 1,35 t bo`lgan avtomobil g`ildiraklari o`rnatilgan o`qlar bir-biridan 
3 m uzoqlikda joylashgan. Avtomobilning massa markazi oldingi o`qdan 1,2 
m uzoqlikda joylashgan. Avtomobilning har bir o`qiga qo`yilgan kuchlarni 
aniqlang.31-rasm.
3.B-n:
𝑚 = 1,35𝑡 = 1350𝑘𝑔
𝑙 = 3𝑚
𝑙
1
= 1,2𝑚
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑃
1
−? ; 𝑃
2
−?
formula 
𝑙 = 𝑙
1
+ 𝑙
2
; 
𝑙
2
= 𝑙 − 𝑙
1
; 
𝑙
2
= 3𝑚 − 1,2𝑚 = 1,8𝑚 ;
𝐹 = 𝑚𝑔
𝐹 = 1350𝑘𝑔 ∙ 10
𝑚
𝑠
2
= 13500𝑁
;
Avtomobilning og`rlik kuchi 
𝐹
𝑜𝑔′
pastga yo`nalgan. G`ildiraklarning reaksiya 
𝑁⃗⃗⃗
1
𝑣𝑎 𝑁⃗⃗⃗
2
kuchlari yuqoriga yo`nalgan. Teng ta`sir etuvchi kuchlarning 
vektor yig`indisi 
𝐹⃗ + 𝑁⃗⃗⃗
1
+ 𝑁⃗⃗⃗
2
= 0
(1) . Kuchlarning y o`qdagi proyeksiyasi 
𝐹
𝑦
+ 𝑁
1𝑦
+ 𝑁
2𝑦
= 0
(2) ; modul ko`rinishi esa quyidagicha yoziladi, 
𝐹 = 𝑁
1
+ 𝑁
2
(3). Kuch momentini og`irlik markazidan soat strelkasi 
yo`nalishida olsak u holda
𝑁
1
𝑙
1
− 𝑁
2
𝑙
2
+ 𝐹𝑙 = 0

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
30 
F og`irlik kuchi aylanish o`qidan o`tganligi uchun (
𝑙 = 0
) kuch moment 
nolga teng. 
{
𝐹 = 𝑁
1
+ 𝑁
2
𝑁
1
𝑙
1
= 𝑁
2
𝑙
2
tenglamalar sistemasini yechamiz 
𝑁
2
=
𝑁
1
𝑙
1
𝑙
2
; 𝐹 = 𝑁
1
+
𝑁
1
𝑙
1
𝑙
2
=
𝑁
1
𝑙
2
+ 𝑁
1
𝑙
1
𝑙
2
=
𝑁
1
(𝑙
1
+ 𝑙
2
)
𝑙
2
=
𝑁
1
𝑙
𝑙
2
;
𝑁
1
=
𝐹𝑙
2
𝑙
(4) ; 𝑁
2
= 𝐹 − 𝑁
1
(5)
(4) va (5) formulalar yoqdamida masalani yechamiz
yechish 
𝑁
1
=
13500𝑁∙1,8𝑚
3𝑚
= 8100𝑁 = 8,1𝑁 ; 
𝑁
2
= 13500𝑁 − 8100𝑁 = 5400𝑁 = 5,4𝑘𝑁
javob: 
𝑃
1
= 8,1𝑘𝑁; 𝑃
2
= 5,4𝑘𝑁
4. Kub shaklidagi jismni ag`darish uchun uning ustki qirrasiga qanday kuch 
bilan ta`sir etish kerak? Bunda kubning polga ishqalanish koeffitsiyentining 
minimal qiymati qanchaga teng bo`lishi kerak? Kubning tomoni a ga, massasi 
M ga teng. 32-rasm.
4.B-n: 
𝑎 
;
𝑔 
;
𝑀
;
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐹−?
;
𝜇−?
Yechish: Kubning og`irlik markazi unin o`rtasida joylashgan bo`lib tomonlari 
teng bo`lganligi uchun farqsiz muvozanat holatida bo`ladi. Kubning asosiga 
𝐹⃗
kuch bilan ta`sir qilinsa (32-a. rasm), kub asosida 
𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ
ishqalanish kuchi hosil 
bo`ladi. 
𝐹⃗ > 𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ
bo`lganda
𝐹 = 𝜇𝑚𝑔 𝜇 =
𝐹
𝑚𝑔
; Kubning asosi 
𝑎
ga teng, 
agar kubga qo`yilgan 
𝐹
kuch va og`irlik markazi
𝑎
2
masofa kichiklashib 
borsa, u holda kub muvozanat holatdan chiqib ag`dariladi (32-c. rasm).

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
31 
4.1. Massasi m bo`lgan kubni qirrasi atrofida boshqa yog`iga ag`darish uchun 
qancha A ish bajarish kerak? Kub materialining zichligi 
𝜌
ga teng.32.1-rasm.
4.1.B-n:
yechish 
𝑚; 𝜌 ; 𝑎 ; 𝑔
32.1-rasmdan ko`rinib turibdiki,
kubni boshqa yog`gaag`darishda
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐴−?
uni 
∆ℎ
balandlikka ko`tarish kerak, 
U holda ish:
𝐴 = 𝑃∆ℎ
; 
𝑂𝐴 =
𝑎√2
2
;
𝑃 = 𝑚𝑔 = 𝜌𝑉𝑔 ; 𝑎
- kubning qirrasi,
𝑃
- jism of`irligi, V- hajmi, 
𝑉 = 𝑎
3
, u 
holda
𝑃 = 𝑎
3
𝜌𝑔 ; ∆ℎ =
𝑎√2
2
– 
𝑎
2
=
𝑎(√2−1)
2
;
boshqa tomondan,
𝑉 =
𝑚
𝜌
; 𝑎
3
=
𝑚
𝜌
; 𝑎 = √
𝑚
𝜌
3
; 𝐴 =
𝑎(√2−1)
2
∙ 𝑎
3
𝜌𝑔
𝐴 = √
𝑚
𝜌
3
∙
𝑚
𝜌
∙ 𝜌𝑔 ∙
𝑎(√2−1)
2
; 𝐴 = 𝑚𝑔 ∙ √
𝑚
𝜌
3
∙ (
𝑎(√2−1)
2
)
Javob: 
𝐴 = 𝑚𝑔 ∙ √
𝑚
𝜌
3
∙ (
𝑎(√2−1)
2
)
5. Asosi kvadratdan iborat bo`lgan baland bo`yli taxtacha gorizontal tekislikda 
turibdi. Faqat chizg`ichdan foydalanib taxtacha va tekislik orasidagi 
ishqalanish koeffitsiyentini qanday aniqlash mumkin? 
Yechish: Taxtaning balandligi, bo`yi va enini o`lchanadi va hajmi topiladi, 
𝑉 = 𝑎𝑏𝑐
;
𝐹
𝑖𝑠ℎ
= 𝜇𝑚𝑔 = 𝜇𝜌𝑉𝑔 ; 𝜇 =
𝐹
𝑖𝑠ℎ
𝜌𝑉𝑔
𝜇 =
𝐹
𝑖𝑠ℎ
𝜌𝑎𝑏𝑐𝑔
; Nuytonning 3-qonunidan ishqalanish kuchi tortishish kuchiga 
teng 
𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ
= −𝐹⃗
𝑡𝑜𝑟
, tortishish kuchini dinamometr yordamida o`lchab olinadi. 
6. Jismga kattaligi 100 N dan bo`lgan uchta kuch ta`sir qilmoqda. Agar 
birinchi va ikkinchi kuchlar orasidagi burchak 60
o
, ikkinchi va uchinchi 
kuchlar orasidagi burchak 90
o
bo`lsa, kuchlarning teng ta`sir etuvchisini 
toping.33-rasm. (Javobi: 150 N). 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
32 
6.B-n: 
𝐹
1
= 𝐹
2
= 𝐹
3
= 100𝑁
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan jismga ta`sir 
𝛼 = 60°
qilayotgan kuchlarning teng ta`sir etuvchisi 33.a-rasm.
𝛽 = 90°
𝐹⃗ = 𝐹⃗
1
+ 𝐹⃗
2
+ 𝐹⃗
3
(1) ;
𝐹 = 𝐹
1
+ 𝐹
2
− 𝐹
3
(2) 
33.b.-rasmda tasvirlangan 
𝐹
2
𝑣𝑎 𝐹
3
kuchlar orasidagi 
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐹−?
burchak
𝛽 = 90°
shuning uchun bu kuchlar teng 
ta`sir etuvchisi
𝐹
23
= √𝐹
2
2
+ 𝐹
3
2
(3)
𝐹
23
= √(100𝑁)
2
+ (100𝑁)
2
= 141𝑁
;
33.c.-rasmda 
𝐹
23
va 
𝐹
1
kuchlar orasidagi teng ta`sir qiluvchi 
𝐹
kuch
𝐹 = √𝐹
1
2
+ 𝐹
23
2
− 2𝐹
1
𝐹
23
cos 𝛾
;
cos 𝛾 = 60° + 45° = cos 105° = 0,24𝑟𝑎𝑑
𝐹 = √(100𝑁)
2
+ (141𝑁)
2
− 2 ∙ 100𝑁 ∙ 141𝑁 ∙ 0,24 = 152𝑁 ≈ 150𝑁
javob: 
𝐹 ≈ 150𝑁
7. Uzunligi 10 m bo`lgan kir quritish arqonida og`irligi 20 N bo`lgan kostum 
osilib turibdi. Kostum ilingan kiyim ilgich arqonning o`rtasida bo`lib, arqon 
mahkamlangan nuqtalardan o`tgan gorizontal chiziqdan 10 sm pastda 
joylashgan. Arqonning taranglik kuchini toping.34-rasm. (Javobi: 500 N).
7.B-n: 
𝑙 = 10𝑚
𝐹 = 20𝑁
𝑑 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑁
1
−?
𝑁
2
−?
Yechish 
34-a. rasmga ko`ra
𝑁⃗⃗⃗
1
, 
𝑁⃗⃗⃗
2
va 
𝑃⃗⃗
kuchlar bir nuqtada kesishadi. 
𝑁
1
𝑠𝑖𝑛𝛼 − 𝑁
2
𝑠𝑖𝑛𝛼 = 0 ;
𝑁
1
𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝑁
2
𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝑃 = 0
𝑁
1
= 𝑁
2
; 2𝑁
1
𝑐𝑜𝑠𝛼 = 𝑃 ;
𝑁
1
= 𝑁
2
=
𝑃
2𝑐𝑜𝑠𝛼
;
34-b. rasmdan 
𝛼 
burchakni 
topish uchun C o`tkir burchak
𝐴𝐶 = √(𝐴𝐵)
2
+ (𝐵𝐶)
2
𝐴𝐶 = √(0,1𝑚)
2
+ (5𝑚)
2
= 5,00099𝑚
; 
𝑠𝑖𝑛𝛽 =
𝐴𝐵
𝐴𝐶
=
0,1𝑚
5,0009𝑚
= 0,02
𝛽 ≈ 1° ; 𝛼 = 90° − 𝛽 = 90° − 1° ≈ 89°
; 
𝑁
1
= 𝑁
2
=
20𝑁
2∙cos 89°
=
20𝑁
2∙0,02
= 500𝑁
javob:
𝑁
1
= 𝑁
2
= 500𝑁

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
33 
8. Vertikal devorga arqon bilan osib qo`yilgan yashik 35.a-rasmda 
ko`rsatilganidek qola oladimi?
8.javob: 35.b-rasmda jismga ta`sir qilayotgan kuchlarning teng ta`sir etuvchi 
kuchlar tashkil etuvchisini chizib olamiz va tenglamasini yozamiz 
𝐹⃗ + 𝑃⃗⃗ + 𝑁⃗⃗⃗ + 𝐹⃗
𝑡𝑎𝑟
+ 𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ𝑞
= 0
;
𝐹 = 𝑃 + 𝑁 − 𝐹
𝑖𝑠ℎ𝑞
− 𝐹
𝑡𝑎𝑟
1-hol: agar jismga ta`sir qilayotgan og`irlik kuchi jismga ta`sir qilayotgan 
reaksiya kuchi va ishqalanish kuchlariga teng yoki kichik bo`lsa
𝑃⃗⃗ ≤ (𝑁⃗⃗⃗ + 𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ𝑞
)
u holda 35.b-rasmda ko`rsatilgandek jism joyida qoladi. 
2-hol: agar jismga ta`sir qilayotgan og`irlik kuchi jismga ta`sir qilayotgan 
reaksiya va ishqalanish kuchlatridan katta bo`lsa 
𝑃⃗⃗ > (𝑁⃗⃗⃗ + 𝐹⃗
𝑖𝑠ℎ𝑞
)
u holda 
35.c-rasmda ko`rsatilgandek jism pastga osilib qoladi. 
3-hol: agar jism og`irligi reaksiya kuchi,ishqalanish kuchi, ishqalanish va 
arqonning taranglik kuchlaridan juda katta bo`lsa, arqon uzilib jism pastga 
𝑎⃗
tezlanish bilan harakatlanadi. 
9. Uzunligi 10 m, massasi 900 kg bo`lgan rels ikkita parallel tross bilan 
ko`tarilmoqda. Troslardan biri relsning uchiga, ikkinchisi boshqa uchidan 1 m 
narida joylashgan. Troslarning taranglik kuchlarini toping.36-rasm. 
9.B-n:
𝑙 = 10𝑚
𝑚 = 900𝑘𝑔
∆𝑙 = 1𝑚
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑇
1
−?
𝑇
2
−?
formula 
𝑙
1
=
𝑙
2
; 
𝑙
1
=
10𝑚
2
= 5𝑚 ;
𝑙
2
=
𝑙
2
− ∆𝑙
;
𝑙
2
=
10𝑚
2
− 1𝑚 = 4𝑚
𝐹 = 𝑚𝑔 ; 𝐹 = 900𝑘𝑔 ∙ 10
𝑚
𝑠
2
= 9000𝑁

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
34 
Rels og`rlik kuchi 
𝐹
𝑜𝑔′
pastga yo`nalgan. Parallel trosslarning reaksiya 
𝑇⃗⃗
1
𝑣𝑎 𝑇⃗⃗
2
kuchlari yuqoriga yo`nalgan. Teng ta`sir etuvchi kuchlarning vektor 
yig`indisi 
𝐹⃗ + 𝑇⃗⃗
1
+ 𝑇⃗⃗
2
= 0
(1) . Kuchlarning y o`qdagi proyeksiyasi 
𝐹
𝑦
+ 𝑇
1𝑦
+ 𝑇
2𝑦
= 0
(2) ; modul ko`rinishi esa quyidagicha yoziladi, 
𝐹 = 𝑇
1
+ 𝑇
2
(3). Kuch momentini og`irlik markazidan soat strelkasi 
yo`nalishida olsak u holda
𝑇
1
𝑙
1
− 𝑇
2
𝑙
2
+ 𝐹𝑙 = 0
F og`irlik kuchi aylanish o`qidan o`tganligi uchun (
𝑙 = 0
) kuch moment 
nolga teng. 
{
𝐹 = 𝑇
1
+ 𝑇
2
𝑇
1
𝑙
1
= 𝑇
2
𝑙
2
tenglamalar sistemasini yechamiz 
𝑇
2
=
𝑇
1
𝑙
1
𝑙
2
(4) ; 𝐹 =
𝑇
1
𝑙
1
𝑙
2
+ 𝑇
1
=
𝑇
1
𝑙
1
+𝑇
1
𝑙
2
𝑙
2
;
𝐹 =
𝑇
1
(𝑙
1
+𝑙
2
)
𝑙
2
;
𝑇
1
=
𝐹𝑙
2
𝑙
1
+𝑙
2
𝑇
1
=
𝐹𝑙
2
𝑙
1
+𝑙
2
; (4) 𝑇
2
= 𝐹 − 𝑇
1
(5)
yechish 
𝑇
1
=
9000𝑁∙4𝑚
5𝑚+4𝑚
=
36000𝑁
9
= 4000𝑁 = 4𝑘𝑁
𝑇
2
= 9000𝑁 − 4000𝑁 = 5000𝑁 = 5𝑘𝑁
; javob: 
𝑇
1
= 4𝑘𝑁; 𝑇
2
= 5𝑘𝑁
10. Bir jinsli og`ir metall sterjen buklandi va bir 
uchidan erkin osib qo`yildi. Agar bukilish 
burchagi 90
o
bo`lsa, sterjenning osilgan uchi 
vertikal bilan qanday burchak tashkil qiladi?
37-rasm.
10.yechish 
37-rasmda metal sterjen 90
o
ga bukilib A nuqtaga 
ilingan. ABC uchburchakdan 
𝑡𝑔𝛼 =
𝐵𝐶
𝐴𝐶
; 𝐴𝐶 = √(𝐴𝐵)
2
− (𝐵𝐶)
2
;
𝐴𝐶 = √(
𝑙
2
)
2
− (
𝑙
4
)
2
=
𝑙
4
√3
𝑡𝑔𝛼 =
𝑙
2
∙
4
𝑙√3
=
2
√3
11. Daryo suvi uning qaysi joyida tez oqadi: suvning sirtqi qismidami yoki 
ma`lum bir chuqurlikdami; daryoning o`rtasidami yoki qirg`oqqa yaqin 
joyidami? 
Javob: Daryo suvi o`rta qismida tezligi katta, daryoning qirg`oq qismi va 
ma`lum chuquqrliklarda qirg`oq va chuqurliklardagi notekis joylari bilan 
ishqalanganligi tufayli bu joylarida nisbatan sekinroq oqadi. 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
35 
12. Suv keltirish tarmog`i teshilib, undan tepaga suv otilib chiqa boshladi. 
Agar tirqish yuzasi 4 mm
2
, suvning otilib chiqish balandligi 80 sm bo`lsa, bir 
sutkada qancha suv isrof bo`ladi? 38-rasm. (Javobi: 1380 
𝑙
).
12.B-n:
𝑠 = 4𝑚𝑚
2
= 4 ∙ 10
−6
𝑚
2
ℎ = 80𝑠𝑚 = 0,8𝑚
𝑡 = 1𝑠𝑢𝑡𝑘𝑎 = 24𝑠𝑜𝑎𝑡
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑉
𝑖𝑠
−?
Yechish. Tirqishdan otilib chiqayotgan suv tezligini Torrichelli tenglamasidan 
𝜗 = √2𝑔ℎ (1)
hisoblaymiz, Suvning hajmini 
𝑉
𝑖𝑠
= 𝑠ℎ (2); ℎ = 𝑙 = 𝜗𝑡 (3) 
(1)
va (3) formulalarni (2) formulaga qo`ysak
𝑉
𝑖𝑠
= 𝑠𝑡√2𝑔ℎ
𝑡 = 1𝑠𝑢𝑡𝑘𝑎 = 24𝑠𝑜𝑎𝑡 = 86400𝑠
;
1𝑙 = 1 ∙ 10
−3
𝑚
3
𝑉
𝑖𝑠
= 4 ∙ 10
−6
𝑚
2
∙ 86400𝑠 ∙ √2 ∙ 10
𝑚
𝑠
2
∙ 0,8𝑚 = 1382400 ∙ 10
−6
𝑚
3
=
= 1382,4𝑙
javob: 
𝑉
𝑖𝑠
= 1382,4𝑙
13. Suv osti kemasi 100 m chuqurlikda suzmoqda. O`quv mashqi vaqtida 
unda kichik tirqish ochildi. Agar tirqishning diametri 2 sm bo`lsa, unga suv 
qanday tezlik bilan kiradi? Tirqish orqali bir soatda qancha suv kiradi? Kema
ichidagi bosim atmosfera bosimiga teng. (Javobi: 44,3 m/s; 50 m
3
). 
13.B-n: 
formula
ℎ = 100𝑚
𝜗 = √2𝑔ℎ
(1)
;
𝑉 = 𝑠𝜗𝑡 ; 𝑠 =
𝜋𝑑
2
4
𝑑 = 2𝑠𝑚 = 0,02𝑚
𝑉 =
𝜋𝑑
2
𝜗𝑡
4
(2)
𝑡 = 1𝑠𝑜𝑎𝑡 = 3600𝑠
yechish 
𝑃
1
= 𝑃
2
𝜗 = √2 ∙ 10
𝑚
𝑠
2
∙ 100ℎ = 44,7
𝑚
𝑠
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑉 =
3,14∙(0,02𝑚)
2
∙44,7
𝑚
𝑠
∙3600𝑠
4
= 50,2𝑚
3
Javob: 
𝜗 = 44,7
𝑚
𝑠
; 𝑉 = 50,2𝑚
3
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜗−? ; 𝑉−?
14. O`t o`chirish uchun ishlatiladigan suv quvuridagi suv sarfi 60
𝑙
𝑚𝑖𝑛
. Agar 
quvurdan chiqqan suv yuzasi 1,5 sm
2
bo`lsa, 2 m balandlikda suv yuzasi 
qanchaga teng bo`ladi? 39-rasm. 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
36 
14.B-n:
𝑉 = 60
𝑙
𝑚𝑖𝑛
= 1
𝑙
𝑠
= 0,001 ∙
𝑚
3
𝑠
𝑠
1
= 1,5𝑠𝑚
2
= 1,5 ∙ 10
−4
𝑚
2
ℎ = 2𝑚
𝜋 = 3,14𝑟𝑎𝑑
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑠
2
−?
Yechish: o`t ochirish quvuridan chiqayotgan suv 39-rasmda ko`rsatilgandek 
kesik konusni hosil qiladi. Konusning yuqorigi va pastki qismi yuzalari 
𝑆
1
=
𝜋𝑟
2
(1) 𝑟 = √
𝑆
1
𝜋
(2) ; 𝑆
2
= 𝜋𝑅
2
(3)
formulalardan topiladi . Kesik 
konus hajmini hisoblash formulasi: 
𝑉 =
1
3
𝜋ℎ(𝑅
2
+ 𝑅𝑟 + 𝑟
2
) (4)
;
𝑅
radiusni topish uchun 39- b) rasmdan foydalanib,
𝑅 = 𝑟 + 𝑥
(5)
belgilash 
kiritib olamiz. (4) formuladan : 
𝑉 =
1
3
𝜋ℎ(𝑅
2
+ 𝑅𝑟 + 𝑟
2
) =
1
3
𝜋ℎ((𝑟 + 𝑥)
2
+ (𝑟 + 𝑥)𝑟 + 𝑟
2
)
𝑉 =
1
3
𝜋ℎ(𝑟
2
+ 2𝑟𝑥 + 𝑥
2
+ 𝑟
2
+ 𝑟𝑥 + 𝑟
2
) =
1
3
𝜋ℎ(3𝑟
2
+ 𝑥
2
+ 3𝑟𝑥)
3𝑉 − 3𝜋ℎ𝑟
2
𝜋ℎ
= 𝑥
2
+ 3𝑟𝑥 ;
𝑥
2
+ 3𝑟𝑥 −
3𝑉 − 3𝜋ℎ𝑟
2
𝜋ℎ
= 0 (6)
(2) konusning kichik yuzasi radiusini hisoblaymiz 
𝑟 = √
1,5 ∙ 10
−4
3,14
= 0,69 ∙ 10
−2
𝑚 ≈ 0,007𝑚
𝑥
2
+ 3 ∙ 0,007𝑥 −
3 ∙ 0,001 − 3 ∙ 3,14 ∙ 2 ∙ (0,007)
2
3,14 ∙ 2
= 0
𝑥
2
+ 0,021𝑥 − 0,00033 = 0
(7) ;
(7) kvadrat tenglamani yechamiz. 
𝑥
1.2
=
−0,021±√(0,021)
2
+4∙1∙0,00033
2∙1
𝑚 =
−0,021±√0,00176
2
𝑚
𝑥
1
=
−0,021+0,042
2
𝑚 = 0,0105𝑚
bu ni (5) formuladan 
𝑅 = 0,007𝑚 + 0,0105𝑚 = 0,0175𝑚 
(3) formuladan 
𝑆
2
= 3,14 ∙ (0,0175𝑚)
2
= 0,00096𝑚
2
= 9,6𝑠𝑚
2
; javob:
𝑆
2
= 9,6𝑠𝑚
2
15. Nima sababdan pishgan tuxumga qarab uzilgan o`q uni teshib o`tadi, lekin 
xom tuxumni parchalab yuboradi? 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
37 
Javob: Suyuqlikka uzatilgan bosib Paskal qonuni bo`yicha barcha 
yo`nalishlarda bir xil bo`ladi, o`q xom tuxumga kelib tekganda, tuxumga P 
bosim beradi. Bu bosim tuxumning barcha yo`nalishiga bir xil uzatiladi 
natijada tuxum parchalanib ketadi. Pishgan tuxum nisbatan yumshoq 
bo`lganligi uchun o`q tuxumni teshib otadi.
IV bobni yakunlash yuzasidan test savollari 
1. Massalari 2M, 3M va M bo`lgan doira shaklidagi jismlar rasmda 
ko`rsatilganidek o`rnatilgan. Ularning og`irlik markazi qaysi nuqtada 
joylashgan? 
A) KL nuqtalar orasida;
2. Rasmda keltirilgan sistema muvozanatda turibdi. F kuch R ning
qancha qismiga teng. 
A) 1/2;
3. Kuch yelkasi – bu…. 
D) richagga ta`sir etuvchi juft kuchlar orasidagi eng 
qisqa masofa. 
4. Rasmda richagga ta`sir etuvchi 
𝐹⃗
1
va 
𝐹⃗
2
kuchlar keltirilgan. 
𝐹⃗
1
va 
𝐹⃗
2
kuchlarning yelkalarini ko`rsating. 
D) OB; OС. 
5. Rasmda keltirilgan richaglardan qaysi biri 
muvozanatda bo`ladi? 
B) Faqat 2;
6. Kuch momenti qanday birlikda o`lchanadi? 
A) Nyuton metr (N · m);
7. “Turli yuzali nayda oqayotgan siqilmas suyuqlik tezliklarining moduli, 
suyuqlik yuzalariga teskari proporsional bo`ladi”. Bu tasdiqning nomi nima? 
A) Oqim uzluksizligi tenglamasi;
9. Bernulli tenglamasini ko`rsating. 
D)
𝑃
1
+ 𝜌𝑔ℎ
1
+
𝜌𝜗
1
2
2
= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
. 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
38 
10. Bo`yi 5 m bo`lgan sisterna tagiga jo`mrak o`rnatilgan. Jo`mrak ochilsa 
undan suyuqlik qanday tezlik bilan otilib chiqadi? Javob: 
D) 10 m/s. 
10.B-n: formula 
ℎ = 5𝑚
𝜗 = √2𝑔ℎ
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
yechish 
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜗−?
𝜗 = √2 ∙ 10
𝑚
𝑠
2
∙ 5𝑚 = 10
𝑚
𝑠
; javob: 
𝜗 = 10
𝑚
𝑠
V BOB. MEXANIK TEBRANISH VA TO`LQINLAR 
Masala yechish namunasi 
1-masala. Nuqta garmonik tebranma harakat qilmoqda. Maksimal siljishi va 
tezligi mos ravishda 0,05m va 0,12 m/s ga teng. Maksimal tezlanishini toping 
va siljish 0,03m ga teng bo`lgan momentda nuqtaning tezlik va tezlanishini 
toping. 
1.B-n:
formula 
𝐴 = 0,05𝑚
𝑥 = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡 + 𝜑) ; 𝑎
𝑚𝑎𝑥
=
𝜗
𝑚𝑎𝑥
2
𝐴
𝜗
𝑚𝑎𝑥
= 0,12
𝑚
𝑠
𝜗 = 𝜗
𝑚𝑎𝑥
= √1 − (
𝑥
𝐴
)
2
=
𝜗
𝑚𝑎𝑥
𝐴
√𝐴
2
− 𝑥
2
𝜗 = 𝜔𝐴𝑐𝑜𝑠𝜔𝑡 ; 𝑎 = −𝜔
2
𝐴𝑠𝑖𝑛𝜔𝑡 = −𝜔
2
𝑥
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑎
𝑚𝑎𝑥
−?
𝑎 = −
𝜗
𝑚𝑎𝑥
2
𝐴
2
∙ 𝑥 = −
−(0,12)
2
(
𝑚
𝑠
)
2
(0,05)
2
∙ 0,03 = −7,3 ∙ 10
−2 𝑚
𝑠
2
𝜗−? ; 𝑎−?
𝑎
𝑚𝑎𝑥
=
(12)
2
∙10
−4
(
𝑚
𝑠
)
2
5∙10
−2
= 29 ∙ 10
−2 𝑚
𝑠
𝜗 =
0,12
𝑚
𝑠
0,05
= √(0,05
2
− 0,03
2
)𝑚
2
≈ 9,6 ∙ 10
−2 𝑚
𝑠
javob:
≈ 9,6 ∙ 10
−2 𝑚
𝑠
2-masala. Birinchi mayatnikning tebranish davri 3 s ikkinchisiniki 4 s ga teng. 
Ular uzunliklari yig`indisiga teng bo`lgan mayatnikning tebranish davrini 
toping. 
2.B-n: formula 
𝑇
1
= 3𝑠
𝑇 = 2𝜋√
𝑙
𝑔
; 𝑇
1
= 2𝜋√
𝑙
1
𝑔
; 𝑇
2
= 2𝜋√
𝑙
2
𝑔
; 𝑇 = 2𝜋√
𝑙
1
+𝑙
2
𝑔
𝑇
2
= 4𝑠
𝑙
1
=
𝑇
1
2
∙𝑔
4𝜋
2
; 𝑙
2
=
𝑇
2
2
∙𝑔
4𝜋
2
; 𝑇 = 2𝜋√
𝑇
1
2
∙𝑔+𝑇
2
2
∙𝑔
4𝑔𝜋
2
; 𝑇 = √𝑇
1
2
+ 𝑇
2
2
𝑙 = 𝑙
1
+ 𝑙
2
yechish 
𝑇 = √(3𝑠)
2
+ (4𝑠)
2
= 5𝑠
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑇−?
javob: T=5s 

---

I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI. 
39