𝜑 = 𝑘
𝑞
𝑟
𝑞 = 1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝜑 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
∙
1,6∙10
−19
𝐶
5,3·10
−11
𝑚
= 27,169𝑉
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
javob:
𝜑 = 27,169𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜑−?
3.100μC zaryad nuqtaviy zaryad maydon kuchlanganligi 4 kV/m bo`lgan bir
jinsli elektr maydonda 4 sm masofaga ko`chganda elektrostatik maydon 8 mJ
ish bajardi. Maydon kuch chiziqlari va ko`chish vektori orasidagi burchak
qanday bo`lgan?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
51
3.B-n: formula
𝑞 = 100𝜇𝐶 = 100 ∙ 10
−6
𝐶
𝐴 = 𝑞 ∙ 𝐸 ∙ 𝑠 ∙ 𝑐𝑜𝑠𝛼 ;
𝑐𝑜𝑠𝛼 =
𝐴
𝑞∙𝐸∙𝑠
𝐸 = 4
𝑘𝑉
𝑚
= 4 ∙ 10
3 𝑉
𝑚
cos 𝛼 =
8∙10
−3
𝐽
100∙10
−6
𝐶∙4 ∙ 10
3 𝑉
𝑚
∙ 4∙10
−2
𝑚
=
1
2
𝑠 = 4𝑠𝑚 = 4 ∙ 10
−2
𝑚
cos 𝛼 =
1
2
; 𝛼 = 60°
𝐴 = 8𝑚𝐽 = 8 ∙ 10
−3
𝐽
javob:
𝛼 = 60°
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝛼−?
4.Yassi havo kondensatorining sigimi 0,1μF teng bo`lib, 200V potensiallar
farqiga ega. Kondensatordagi elektr maydon energiyasini hisoblang.
4.B-n: formula
𝐶 = 0,1𝜇𝐹 = 1 ∙ 10
−7
𝐹
𝑊 =
𝐶(𝑈
2
−𝑈
1
)
2
2
𝜑 = 𝑈
2
− 𝑈
1
= 200𝑉
yechish
𝑊 =
1∙10
−7
𝐹∙(200𝑉)
2
2
= 2 ∙ 10
−3
𝐽 = 2𝑚𝐽
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑊−?
javob:
𝑊 = 2𝑚𝐽
7-mashq
1. Tomonlari 10 sm bo`lgan muntazam uchburchakning ikki uchida – 4nC va
+ 4 nC bo`lgan ikki zaryad joylashgan. Uchburchakning uchinchi uchidagi
maydon kuchlanganligi nimaga teng? 1.1-rasm. (Javobi: 3,6 kV/m).
1.B-n:
𝑟 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝑞
1
= −0,4𝑛𝐶 = −0,4 ∙ 10
−9
𝐶
𝑞
2
= +0,4𝑛𝐶 = 0,4 ∙ 10
−9
𝐶
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐸−?
formula
𝐸
1
= 𝑘
−𝑞
1
𝑟
2
; 𝐸
2
= 𝑘
𝑞
2
𝑟
2
.
Ma`lum burchak ostida joylashgan zaryadlarning
O nuqtada hosil qilgan maydon kuchlanganligi:
𝐸 = √𝐸
1
2
+ 𝐸
2
2
+ 2 ∙ 𝐸
1
∙ 𝐸
2
cos 𝛼
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
52
Muntazam uchburchak ichki burchaklari 60
0
:
𝑐𝑜𝑠60° =
1
2
𝑟𝑎𝑑
Yechish
𝐸
1
= 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
∙
−0,4∙10
−9
𝐶
(0,1𝑚)
2
= −3600
𝑉
𝑚
;
𝐸
2
= 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
∙
0,4∙10
−9
𝐶
(0,1𝑚)
2
= 3600
𝑉
𝑚
𝐸 = √(−3600
𝑉
𝑚
)
2
+ (3600
𝑉
𝑚
)
2
+ 2 ∙ (−3600
𝑉
𝑚
) ∙ 3600
𝑉
𝑚
∙
1
2
= √12960000
𝑉
2
𝑚
2
=
= 3600
𝑉
𝑚
= 3,6
𝑘𝑉
𝑚
; javob:
𝐸 = 3,6
𝑘𝑉
𝑚
2. Dielektrik muhit ichida bir-biridan 6 sm masofada zaryadi 6nC va –8nC
bo`lgan ikki zaryad joylashgan. Ular o`rtasidagi maydon kuchlanganligi
qanday? (Javobi: 140kV/m).
2.B-n:
formula
𝑟 = 6𝑠𝑚 = 6 ∙ 10
−2
𝑚
𝐸 = 𝐸
1
+ 𝐸
2
; 𝐸
1
= 𝑘
|𝑞
1
|
ℰ𝑟
1
2
; 𝐸
2
= 𝑘
|𝑞
2
|
ℰ𝑟
2
2
𝑞
1
= 6𝑛𝐶 = 6 ∙ 10
−9
𝐶
𝑟
1.2
= 𝑟
1
= 𝑟
2
=
𝑟
2
=
6∙10
−2
𝑚
2
= 3 ∙ 10
−2
𝑚
𝑞
2
= −8𝑛𝐶 = −8 ∙ 10
−9
𝐶
𝐸 = 𝑘
|𝑞
1
|
ℰ𝑟
1
2
+ 𝑘
|𝑞
2
|
ℰ𝑟
2
2
=
𝑘
ℰ𝑟
1.2
2
∙ (|𝑞
1
| + |𝑞
2
|)
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
𝐸 =
𝑘
ℰ𝑟
1.2
2
∙ (|𝑞
1
| + |𝑞
2
|)
ℰ = 1
yechish
𝐸 =
9∙10
9𝑁∙𝑚
2
𝐶2
1∙(3∙10
−2
𝑚)
2
∙ (|6 ∙ 10
−9
𝐶 | + |−8 ∙ 10
−9
𝐶|) =
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐸−?
= 14 ∙ 10
4 𝑉
𝑚
= 140
𝑘𝑉
𝑚
3. Qanday nuqtaviy zaryad potensiallar farqi 100 V bo`lgan ikki nuqta
orasida ko`chirilganda, maydon 5 μJ ish bajaradi? (Javobi: 50 nC).
3.B-n:
formula
𝑈 = 100𝑉
𝐴 = 𝑞
0
𝑈 ;
𝑞
0
=
𝐴
𝑈
𝐴 = 5𝜇𝐽 = 5 ∙ 10
−6
𝐽
yechish
𝑞
0
=
5∙10
−6
𝐽
100𝑉
= 0,05 ∙ 10
−6
𝐶 = 50𝑛𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑞
0
−?
javob:
𝑞
0
= 50𝑛𝐶
4. Elektrostatik maydonning biror nuqtasidagi 50nC zaryad 7,5μJ potensial
energiyaga ega. Shu nuqtadagi elektr maydon potensialini toping. (Javobi:
150 V).
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
53
4.B-n:
formula
𝑞 = 50𝑛𝐶 = 50 ∙ 10
−9
𝐶
𝑊 = 𝑞𝜑 ;
𝜑 =
𝑊
𝑞
𝑊 = 7,5𝜇𝐽 = 7,5 ∙ 10
−6
𝐽
yechish
𝜑 =
7,5∙10
−6
50∙10
−9
𝐶
= 150𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜑−?
javob:
𝜑 = 150𝑉
5. Ikkita +0,4 μC va −0,6 μC nuqtaviy
zaryadlar bir-biridan 12 sm masofada
joylashgan. Zaryadlarni tutashtiruvchi kesma
o`rtasida elektr maydon potensiali qanday
bo`ladi? 5.1-rasm.
5.B-n:
formula
𝑞
1
= +0,4𝜇𝐶 = 0,4 ∙ 10
−6
𝐶
𝜑 = 𝜑
1
+ 𝜑
2
;
𝜑
1
= 𝑘
𝑞
1
𝑟
1
; 𝜑
2
= 𝑘
−𝑞
2
𝑟
2
𝑞
2
= −0,6𝜇𝐶 = −0,6 ∙ 10
−6
𝐶
𝜑 = 𝑘
𝑞
1
𝑟
1
+ 𝑘
−𝑞
2
𝑟
2
=
2𝑘
𝑟
∙ (𝑞
1
− 𝑞
2
)
𝑟 = 12𝑠𝑚 = 0,12𝑚
𝜑 =
2𝑘
𝑟
∙ (𝑞
1
− 𝑞
2
)
𝑟
1
= 𝑟
2
=
𝑟
2
yechish
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝜑 =
2 ∙ 9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
0,12𝑚
∙ (0,4 ∙ 10
−6
𝐶 − 0,6 ∙ 10
−6
𝐶) =
= −30 ∙ 10
3
𝑉 = −30𝑘𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘; 𝜑−?
javob:
𝜑 = −30𝑘𝑉
6. Zaryadi 3·10
–8
C ga teng bo`lgan ikki nuqtaviy zaryad havoda bir-biridan
50 sm masofada turibdi. Ularni 20 sm gacha yaqinlashtirish uchun qanday ish
bajarilishi kerak?
Yechish:
birinchi
zaryadni
qo`zg`atmasdan,
ikkinchi
zaryadni
yaqinlashtiramiz. Bunda zaryad hosil qilgan maydonga qarshi ko`chirib
bajarilgan ish:
= −𝐴
′
;
𝐴
′
= −(𝑊
𝑝2
− 𝑊
𝑝1
)
;
𝑊
𝑝2
𝑣𝑎 𝑊
𝑝1
𝑞
2
zaryadning potensial energiyalari ;
𝐴 = −𝐴
′
= 𝑞
2
𝜑
2
− 𝑞
2
𝜑
1
= 𝑞
2
(𝜑
2
− 𝜑
1
) = 𝑞
2
(𝜑
2
− 𝜑
1
)
;
6.B-n:
𝑞 = 𝑞
1
= 𝑞
2
= 3 ∙ 10
−8
𝐶
𝜑
2
= 𝑘
𝑞
𝑟
2
;
𝜑
1
= 𝑘
𝑞
𝑟
1
𝐴 = 𝑞𝑘 (
𝑞
2
𝑟
2
−
𝑞
2
𝑟
1
)
𝑟
1
= 50𝑠𝑚 = 0,5𝑚
𝐴 = 𝑘𝑞
1
𝑞
2
(
1
𝑟
2
−
1
𝑟
1
)
𝑟
2
= 20𝑠𝑚 = 0,2𝑚
yechish
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
54
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝐴 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
∙ (3 ∙ 10
−8
𝐶 )
2
∙ (
1
0,2𝑚
−
1
0,5𝑚
) =
= 243 ∙ 10
−7
𝐽 = 24,3𝜇𝐽
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐴−?
javob:
𝐴 = 24,3𝜇𝐽
7. Agar zaryadlangan ikkita parallel plastinka orasidagi masofa 12sm,
potensiallar ayirmasi 180 V bo`lsa, plastinkalar orasidagi maydon
kuchlanganligini aniqlang. (Javobi: 1500 V/m).
7.B-n:
formula
𝑑 = 12𝑠𝑚 = 0,12𝑚
𝐸 =
𝑈
𝑑
𝑈 = 180𝑉
yechish
𝐸 =
180𝑉
0,12𝑚
= 1500
𝑉
𝑚
= 1,5
𝑘𝑉
𝑚
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐸−?
javob:
𝐸 = 1,5
𝑘𝑉
𝑚
8. Kuchlanganligi 6000 V/m bo`lgan bir jinsli elektr maydonda bitta
kuchlanganlik chizig`ida olingan, orasidagi masofa 2 sm bo`lgan ikki nuqta
orasidagi potensiallar farqi qanday bo`ladi? (Javobi: 120 V).
8.B-n:
formula
𝐸 = 6000
𝑉
𝑚
𝐸 =
𝑈
𝑑
;
𝑈 = 𝐸𝑑
𝑑 = 2𝑠𝑚 = 0,02𝑚
yechish
𝑈 = 6000
𝑉
𝑚
∙ 0,02𝑚 = 120𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑈−?
javob:
𝑈 = 120𝑉
.
9. Yassi kondensator qoplamalaridagi kuchlanish 150 V, zaryadi 80 μC
bo`lsa, kondensatordagi maydon energiyasi nimaga teng? (Javobi: 6 mJ).
9.B-n:
formula
𝑈 = 150𝑉
𝑊 =
𝑞𝑈
2
𝑞 = 80𝜇𝐶 = 80 ∙ 10
−6
𝐶
yechish
𝑊 =
80∙10
−6
𝐶 ∙150𝑉
2
= 6000 ∙ 10
−6
𝐽 = 6𝑚𝐽
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑊−?
javob:
𝑊 = 6𝑚𝐽
10. Yassi kondensator 2 μC zaryad olib, 0,5 μJ maydon energiyasiga ega
bo`ldi. Kondensator sig`imi qanday bo`lgan?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
55
10.B-n:
formula
𝑞 = 2𝜇𝐶 = 2 ∙ 10
−6
𝐶
𝑊 =
𝑞
2
2𝐶
;
𝐶 =
𝑞
2
2𝑊
𝑊 = 0,5𝜇𝐽 = 0,5 ∙ 10
−6
𝐽
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐶−?
𝐶 =
(2∙10
−6
𝐶)
2
2 ∙ 0,5∙10
−6
𝐽
= 4 ∙ 10
−6
𝐹 = 4𝜇𝐹
Javob:
𝐶 = 4𝜇𝐹
11. Yassi kondensatorga 4· 10
−5
C zaryad berilganda, uning energiyasi
20 mJ ga teng bo`ldi. Kondensator qoplamalari orasidagi kuchlanish qanday
bo`lgan? (Javobi: 1000 V).
11.B-n:
formula
𝑞 = 4 ∙ 10
−5
𝐶
𝑊 =
𝑞𝑈
2
;
𝑈 =
2𝑊
𝑞
𝑊 = 20𝑚𝐽 = 20 ∙ 10
−3
𝐽
yechish
𝑈 =
2∙ 20∙10
−3
𝐽
4∙10
−5
𝐶
= 1000𝑉 = 1𝑘𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑈−?
javob:
𝑈 = 1𝑘𝑉
12. Dielektrik singdiruvchanligi 4 va kuchlanganligi 3·10
3
𝑉
𝑚
bo`lgan
nuqtadagi elektr maydonning energiya zichligini toping. (Javobi: 159 μJ/m
3
).
12.B-n:
formula
𝜀 = 4
𝑊 =
𝜀𝜀
0
𝐸
2
𝑉
2
; 𝜔 =
𝑊
𝑉
; 𝜔 =
𝜀𝜀
0
𝐸
2
𝑉
2𝑉
=
𝜀𝜀
0
𝐸
2
2
𝐸 = 3 · 10
3 𝑉
𝑚
𝜔 =
𝜀𝜀
0
𝐸
2
2
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁𝑚
2
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜔−?
𝜔 =
4 ∙ 8,85∙10
−12 𝐶
2
𝑁𝑚2
∙(3·10
3 𝑉
𝑚
)
2
2
= 159,3 ∙ 10
−6 𝐽
𝑚
3
=
= 159
𝜇𝐽
𝑚
3
; Javob:
𝜔 = 159
𝜇𝐽
𝑚
3
Elektrostatiaka (darslikdagi masalalarga qo`shimcha)
1-masala.Havoda joylashgan ikkita bir xil nuqtaviy zaryadni moyga
tushirildi.Zaryadlar orasidagi masofani qanday o`zgartirilsa, ularning orasidagi
tortishish kuchi 8 martaga kamaygan? Havoning va moyning dielektrik
singdiruvchanligi mos ravishda
𝜀
1
= 1; 𝜀
2
= 2
.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
56
1.B-n:
formula
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞
𝐹
1
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝜀
1
𝑟
1
2
=
𝑘𝑞
2
𝜀
1
𝑟
1
2
(1)
𝜀
1
= 1
𝐹
2
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝜀
2
𝑟
2
2
=
𝑘𝑞
2
𝜀
2
𝑟
2
2
(2)
𝜀
2
= 2
𝐹
1
= 8𝐹
2
formuladan
𝐹
1
= 8𝐹
2
𝑘𝑞
2
𝜀
1
𝑟
1
2
= 8
𝑘𝑞
2
𝜀
2
𝑟
2
2
;
1
𝜀
1
𝑟
1
2
=
8
𝜀
2
𝑟
2
2
;
𝑟
2
2
𝑟
1
2
=
8𝜀
1
𝜀
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑟
2
𝑟
1
−?
𝑟
2
𝑟
1
= √
8𝜀
1
𝜀
2
Yechish
𝑟
2
𝑟
1
= √
8∙1
2
= 2 ; 𝑟
2
= 2𝑟
1
; javob: 2marta oshirish kerak
𝑟
2
= 2𝑟
1
.
2-masala. Birining zaryadi
+12𝑛𝐶
ikkinchisiniki
−24𝑛𝐶
bo`lgan ikkita kichik
sharlar o`zaro bir – biriga tekkizilib dastlabki joyiga qo`yilganda, o`zaro ta`sir
kuchi qanday bo`ladi?
2.B-n:
formula
𝑞
1
= +12𝑛𝐶 = 12 ∙ 10
−9
𝐶
𝐹
1
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝑟
2
𝑞
2
= −24𝑛𝐶 = −24 ∙ 10
−9
𝐶
𝑞
1
+ 𝑞
2
= 𝑞 + 𝑞 ; 𝑞
1
+ 𝑞
2
= 2𝑞
𝑟
1
= 𝑟
2
= 𝑟
𝑞 =
(𝑞
1
+𝑞
2
)
2
; 𝐹
2
= 𝑘
𝑞
2
𝑟
2
= 𝑘
(𝑞
1
+𝑞
2
)
2
(4𝑟
2
)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝐹
2
𝐹
1
−?
𝐹
2
𝐹
1
=
(𝑞
1
+𝑞
2
)
2
(4|𝑞
1
||𝑞
2
|)
Yechish
𝐹
2
𝐹
1
=
(12 ∙ 10
−9
𝐶 + (−24 ∙ 10
−9
𝐶))
2
(4 ∙ |12 ∙ 10
−9
𝐶| ∙ |−24 ∙ 10
−9
𝐶|)
=
1
8
; 𝐹
2
=
𝐹
1
8
Javob:
𝐹
2
=
𝐹
1
8
, 8 martaga kamaygan.
3-masala.Oralaridagi masofa 20sm bo`lgan ikkita bir xil kichik sharcha bir xil
ishorali zarayadlandi. Ular 9mN kuch bilan ta`sirlashmoqda. Sharchalarga
qo`shimcha +100nC zaryad berildi. Sharchalarning kuchi avvalgiday qolishi
uchun oralaridagi masofani qanchaga o`zgartirish kerak? Agar birinchi
sharchaga +100nC, ikkinchisiga -100nC zaryad berilsachi ?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
57
3.B-n:
formula
|𝑞
1
| = |𝑞
2
| = 𝑞
1)
𝐹 =
𝑘𝑞
2
𝑟
1
2
; 𝑞 = 𝑟
1
√
𝐹
𝑘
; 𝐹 =
𝑘(𝑞+∆𝑞)
2
𝑟
2
2
𝑟
1
= 20𝑠𝑚 = 0,2𝑚
𝑟
2
= (𝑟
1
√
𝐹
𝑘
+ ∆𝑞) √
𝑘
𝐹
= 𝑟 + ∆𝑞√
𝑘
𝐹
𝐹 = 0,9𝑚𝑁 = 0,9 ∙ 10
−3
𝑁
∆𝑟 = 𝑟
2
− 𝑟
1
= ∆𝑞√
𝑘
𝐹
∆𝑞 = 100𝑛𝐶 = 1 ∙ 10
−7
𝐶
yechish
𝐹
1
= 𝐹
2
= 𝐹
∆𝑟 = 1 ∙ 10
−7
𝐶 ∙ √
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
0,9∙10
−3
𝑁
= 0,1𝑚
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
2)
𝐹 =
𝑘(𝑞+∆𝑞)(𝑞−∆𝑞)
𝑟
2
2
=
𝑘(𝑞
2
−∆𝑞
2
)
𝑟
2
2
𝜀 = 1
𝑟
2
= √
(𝑟
1
2
−𝑘(∆𝑞)
2
)
𝐹
; ∆𝑟 = 𝑟
2
− 𝑟
1
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: ∆𝑟−?
yechish
𝑟
2
= √
((0,2𝑚)
2
−9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙(1∙10
−7
𝐶)
2
)
0,9∙10
−3
𝑁
≈ 0,17𝑚
;
∆𝑟 = 0,17𝑚 − 0,2𝑚 = −0,03𝑚
javob: 1)
∆𝑟 = 0,1𝑚 ; 2)∆𝑟 = −0,03𝑚
4-masala. Izolyatsiyalangan ipga osilgan massasi 2g bo`lgan sharcha 50nC
zaryadlandi. Sharchaning ostiga 5sm masofada -100nC zaryad joylashtirildi.
Sharcha osilgan ipning taranglik kuchini toping (1-rasm).
4.B-n:
𝑚 = 2𝑔 = 2 ∙ 10
−3
𝑘𝑔
𝑞
1
= 50𝑛𝐶 = 5 ∙ 10
−8
𝐶
𝑞
2
= −100𝑛𝐶 = −1 ∙ 10
−7
𝐶
𝑟 = 5𝑠𝑚 = 5 ∙ 10
−2
𝑚
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝜀 = 1
𝑔 = 9,8
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐹
𝑘
−?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
58
Ipga osilgan zaraydli sharchaga uchta kuch ta`sir qiladi.
𝑚𝑔⃗ + 𝐹⃗
𝑡
+ 𝐹⃗
𝑘
= 0
Ox o`qdagi proyeksiyasini yozamiz,
𝐹
𝑡
− 𝑚𝑔 − 𝐹
𝑘
= 0
𝐹
𝑡
= 𝑚𝑔 + 𝐹
𝑘
; 𝐹
𝑘
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝑟
2
;
𝐹
𝑡
= 𝑚𝑔 + 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝑟
2
Yechish
𝐹
𝑡
= 2 ∙ 10
−3
𝑘𝑔 ∙ 9,8
𝑚
𝑠
2
+ 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
|5∙10
−8
𝐶||−1∙10
−7
𝐶|
(5∙10
−2
𝑚)
2
= 3,76 ∙ 10
−2
𝑁
Javob:
𝐹
𝑡
= 3,76 ∙ 10
−2
𝑁 = 37,6𝑚𝑁
5-masala. Birinchisining zaryadi
𝑞
1
= +15𝑛𝐶
va ikkinchisining zaryadi
𝑞
2
=
+10𝑛𝐶
bo`lgan ikki nuqtaviy zaryad o`rtasiga uchinchi
𝑞
3
= −5𝑛𝐶
zaryad joylashtirildi (2-rasm). Birinchi va ikkinchi zaryadlar orasidagi masofa
1m ga teng. Uchinchi zaryadga ta`sir qiluvchi kuchni toping.
5.B-n:
formula
𝑞
1
= +15𝑛𝐶 = 15 ∙ 10
−9
𝐶
𝑞
3
zaryadga
𝐹⃗
1
va
𝐹⃗
2
kuchlar ta`sir qiladi
𝑞
2
= +10𝑛𝐶 = 10 ∙ 10
−9
𝐶
𝐹
1
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
3
|
𝑟
1
2
= 4𝑘
|𝑞
1
||𝑞
3
|
𝑟
2
𝑞
3
= −5𝑛𝐶 = −5 ∙ 10
−9
𝐶
𝐹
2
= 𝑘
|𝑞
2
||𝑞
3
|
𝑟
2
2
= 4𝑘
|𝑞
2
||𝑞
3
|
𝑟
2
𝑟 = 1𝑚
Teng ta`sir etuvchi kuchlar geometrik
𝑟
1
= 𝑟
2
=
𝑟
2
yig`indisi,
𝑅⃗⃗ = 𝐹⃗
1
+ 𝐹⃗
2
; |𝑞
1
| > |𝑞
2
|
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝑟
1
= 𝑟
2
;
𝑅 = 𝐹
1
− 𝐹
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑅−?
𝑅 = 4𝑘
|𝑞
1
||𝑞
3
|
𝑟
2
− 4𝑘
|𝑞
2
||𝑞
3
|
𝑟
2
=
4𝑘|𝑞
3
|(𝑞
1
−𝑞
2
)
𝑟
2
𝑅 =
4𝑘|𝑞
3
|(𝑞
1
−𝑞
2
)
𝑟
2
yechish
𝑅 =
4∙9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙|−5∙10
−9
𝐶|∙(|15∙10
−9
𝐶|−|10∙10
−9
𝐶|)
(1𝑚)
2
= 0,9 ∙ 10
−6
𝑁 ;
javob:
𝑅 = 0,9 ∙ 10
−6
𝑁
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
59
6-masala.Tomonlari 10sm dan bo`lgan teng yonli uchburchak uchlariga
𝑞
1
=
+100𝑛𝐶
,
𝑞
2
= +200𝑛𝐶
va
𝑞
3
= +150𝑛𝐶
zaryadlar joylashtirildi (3-rasm).
Uchinchi zaryadga ta`sir qiluvchi kuchni toping.
6.B-n:
𝑞
1
= +100𝑛𝐶 = 1 ∙ 10
−7
𝐶
𝑞
2
= +200𝑛𝐶 = 2 ∙ 10
−7
𝐶
𝑞
3
= +150𝑛𝐶 = 15 ∙ 10
−8
𝐶
𝑟 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑅−?
𝑞
3
zaryadga
𝐹⃗
1
va
𝐹⃗
2
kuchlar ta`sir qiladi;
𝐹
1
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
3
|
𝑟
2
;
𝐹
2
= 𝑘
|𝑞
2
||𝑞
3
|
𝑟
2
;
𝑅⃗⃗ = 𝐹⃗
1
+ 𝐹⃗
2
;
𝐹⃗
1
va
𝐹⃗
2
kuchlarni
parallelogram qoidasiga binoan qo`shamiz. Kuchlarning teng ta`sir etuvchisini
kosinuslar qoidasidan topamiz.
𝑅
2
= 𝐹
1
2
+ 𝐹
2
2
− 2𝐹
1
𝐹
2
𝑐𝑜𝑠120
0
; 𝑐𝑜𝑠120
0
= −𝑐𝑜𝑠60
0
= −
1
2
𝑅 = √𝐹
1
2
+ 𝐹
2
2
+ 2𝐹
1
𝐹
2
𝑐𝑜𝑠60
0
= √𝐹
1
2
+ 𝐹
2
2
+ 𝐹
1
𝐹
2
𝑅 = 𝑘 ∙ √
𝑞
1
2
𝑞
3
2
𝑟
4
+
𝑞
2
2
𝑞
3
2
𝑟
4
+
𝑞
1
𝑞
2
𝑞
3
2
𝑟
4
=
𝑘𝑞
3
𝑟
2
∙ √𝑞
1
2
+ 𝑞
2
2
+ 𝑞
1
𝑞
2
𝑅 =
𝑘𝑞
3
𝑟
2
∙ √𝑞
1
2
+ 𝑞
2
2
+ 𝑞
1
𝑞
2
Yechish
𝑅 =
9 ∙ 10
9
∙ 15 ∙ 10
−8
(0,1)
2
∙ √(1 ∙ 10
−7
)
2
+ (2 ∙ 10
−7
)
2
+ 1 ∙ 10
−7
∙ 2 ∙ 10
−7
=
= 3,75 ∙ 10
−4
𝑁
;
[𝑅] =
𝑁𝑚
2
∙𝐶∙𝐶
𝐶
2
∙𝑚
2
= 𝑁
; javob:
𝑅 = 3,75 ∙ 10
−4
𝑁.
7.1-masala. Uzunligi 25sm dan bo`lgan ipga osilgan ikkita bir xil sharcha
𝑞 =
2 ∙ 10
−6
𝐶
zaryadlar bilan zaryadlangan. Iplar orasidagi burchak 60
0
. Sharlar
havoda joylashgan(4-rasm). Har bir sharning massasini toping.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
60
7.1.B-n
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞 = 2 ∙ 10
−6
𝐶
𝑙 = 25𝑠𝑚 = 0,25𝑚
𝛼 = 60°
𝜀 = 1
𝑘 = 9 ∙ 10
9
𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑚−?
Har bir sharga uchtadan kuch ta`sir qiladi. Og`irlik kuchi, ipning taranglik kuchi
va Kulon kuchi.Nyutonning birinchi qonuniga asosan
𝑚𝑔⃗ + 𝐹⃗
𝑡
+ 𝐹⃗
𝑘
= 0
(1) ; Bu kuchlarni
𝑜𝑥
va
𝑜𝑦
sonlar o`qiga proyeksiya
formulalarini yozamiz.
−𝐹
𝑡𝑥
+ 𝐹
𝑘
= 0 (2) ; 𝐹
𝑡𝑦
− 𝑚𝑔 = 0 (3); 𝐹
𝑡𝑥
= 𝐹
𝑡
sin
𝛼
2
(4)
𝐹
𝑡𝑦
= 𝐹
𝑡
cos
𝛼
2
(5)
;
𝐹
𝑘
= 𝐹
𝑡
sin
𝛼
2
(6); 𝑚𝑔 = 𝐹
𝑡
𝑐𝑜𝑠
𝛼
2
(7)
(6)
formulani
(7)
formulaga hadma-had bo`lamiz
𝐹
𝑘
𝑚𝑔
= 𝑡𝑔
𝛼
2
(8) ; 𝑚 =
𝐹
𝑘
𝑔 𝑡𝑔
𝛼
2
(9)
Kulon kuchini topish uchun
𝐴𝑂𝐵
uchburchakdan
𝐵𝑂
tomoni
𝐵𝑂 =
𝑟
2
;
𝐴𝑂 = 𝑙
;
𝑟
2
= 𝑙 𝑠𝑖𝑛
𝛼
2
𝑟 = 2𝑙 𝑠𝑖𝑛
𝛼
2
= 2𝑙 𝑠𝑖𝑛30° = 𝑙
;
𝐹
𝑘
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝑟
2
= 𝑘
|𝑞
1
||𝑞
2
|
𝑙
2
(10)
(9) va (10) formulalardan
𝑚 =
𝑘𝑞
1
𝑞
2
𝑙
2
𝑔 𝑡𝑔
𝛼
2
=
𝑘𝑞
2
𝑙
2
𝑔 𝑡𝑔30°
;
𝑡𝑔30° =
1
√3
𝑚 =
𝑘𝑞
2
√3
𝑙
2
𝑔
yechish
𝑚 =
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙(2∙10
−6
𝐶)
2
∙√3
(0,25𝑚)
2
∙10
𝑚
𝑠2
= 0,099𝑘𝑔
; javob:
𝑚 = 0,099𝑘𝑔
7.2-masala.Massalari 0,1g dan bo`lgan ikkita kichik bir xil sharlar uzunligi
25sm bo`lgan ipga osilgan. Ikkala sharga bir xil zaryad berilganda ular bir-
biridan 5sm ga uzoqlashdi. Sharlar qanday zaryadlanganligini aniqlang.4.1-
rasm.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
61
7.2.B-n:
𝑚 = 𝑚
1
= 𝑚
2
= 0,1𝑔 = 1 ∙ 10
−4
𝑘𝑔
𝑙 = 𝑙
1
= 𝑙
2
= 25𝑠𝑚 = 25 ∙ 10
−2
𝑚
𝑟 = 5𝑠𝑚 = 5 ∙ 10
−2
𝑚
𝑔 = 9,8
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑞 = 𝑞
1
= 𝑞
2
−?
Har bir sharchaga
𝑚𝑔
og`irlik kuchi , ipning taranglik kuchi T va
𝐹
𝑘
kulon
kuchlari ta`sir qiladi.
𝑚𝑔⃗ + 𝑇⃗⃗ + 𝐹⃗
𝑘
= 0
; x va y o`qlaridagi proyeksiyalari
−𝑇𝑠𝑖𝑛𝛼 + 𝐹
𝑘
= 0 (1); 𝑇𝑐𝑜𝑠𝛼 − 𝑚𝑔 = 0 (2)
;
𝐹
𝑘
=
𝑞
2
4𝜋𝜀
0
𝜀𝑟
2
(3)
(1)
ga (3) ni qo`ysak
𝑇𝑠𝑖𝑛𝛼 =
𝑞
2
4𝜋𝜀
0
𝜀𝑟
2
(4) ;
𝑇𝑐𝑜𝑠𝛼 = 𝑚𝑔
(5)
(4) ni (5) ga bo`lsak
𝑡𝑔𝛼 =
𝑞
2
(4𝜋𝜀
0
𝜀𝑟
2
𝑚𝑔)
(6) ;
𝛼
burchak kichik bo`lganligi
uchun
𝑡𝑔𝛼 ≈ 𝑠𝑖𝑛𝛼 =
𝑟
2𝑙
u holdi (6) quyidagicha yoziladi:
𝑟
2𝑙
=
𝑞
2
(4𝜋𝜀
0
𝜀𝑟
2
𝑚𝑔)
; (7)
𝑞 = 𝑟√
2𝜋𝜀
0
𝜀𝑟𝑚𝑔
𝑙
(8)
Yechish
𝑞 = 5 ∙ 10
−2
∙ √
2∙3,14∙8,85∙10
−12
∙1∙5∙10
−2
∙1∙10
−4
∙9,8
25∙10
−2
𝐶 ≈ 5,2𝑛𝐶
;
javob:
𝑞 ≈ 5,2𝑛𝐶
8-masala. Elektr maydonning ayrim nuqtalarida maydon kuchlanganligi
15
𝑘𝑁
𝐶
.
Zaryadga ta`sir qiluvchi kuch
3,75 ∙ 10
−5
𝑁.
Huddi shu nuqtada zaryadga ta`sir
qiluvchi kuchni 3 marta orttirish uchun zaryad miqdorini qanchaga o`zgartirish
kerak?
8.B-n:
formula
𝐸 = 15
𝑘𝑁
𝐶
= 15 ∙ 10
3 𝑁
𝐶
𝐸 =
𝐹
1
𝑞
1
; 𝐸 =
𝐹
2
𝑞
2
; 𝑞
1
=
𝐹
1
𝐸
; 𝑞
2
=
𝐹
2
𝐸
=
3𝐹
1
𝐸
𝐹
1
= 3,75 ∙ 10
−5
𝑁
∆𝑞 = 𝑞
2
− 𝑞
1
; ∆𝑞 =
3𝐹
1
𝐸
−
𝐹
1
𝐸
=
2𝐹
1
𝐸
;
𝐹
2
= 3𝐹
1
∆𝑞 =
2𝐹
1
𝐸
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: ∆𝑞−?
∆𝑞 =
2∙3,75∙10
−5
𝑁
15∙10
3𝑁
𝐶
= 0,5 ∙ 10
−8
𝐶 = 5𝑛𝐶
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
62
Javob:
∆𝑞 = 5𝑛𝐶
9-masala. 1g massali
1 ∙ 10
−6
𝐶
zaryadlangan sharcha Yerga qanday tezlanish
bilan tushadi? Yerning elektr maydon kuchlanganligi
130
𝑉
𝑚
ga teng bo`lib
Yerga tik ravishda yo`nalgan (5-rasm).
9.B-n:
𝑚 = 1𝑔 = 1 ∙ 10
−3
𝑘𝑔
𝑞 = 1 ∙ 10
−6
𝐶
𝐸 = 130
𝑉
𝑚
𝑔 = 9,8
𝑚
𝑠
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑎−?
Zaryadlangan sharchaga ikkita kuch ta`sir qiladi: og`irlik kuchi
𝑚𝑔⃗
va Yerning
elektr maydoni
𝐹⃗
𝑒
= 𝑞𝐸⃗⃗
. Harakatlanayotgan sharcha uchun Nyutonning
ikkinchi qonuni formulasini yozamiz:
𝑚𝑔⃗ + 𝐹⃗
𝑒
= 𝑚𝑎⃗ ;
bu formulani
𝑜𝑥
o`qidagi proyeksiyasini formulasi:
𝑚𝑔 + 𝐹
𝑒
= 𝑚𝑎 ; 𝐹
𝑒
= 𝑞𝐸 ;
𝑎 =
𝑚𝑔+𝐹
𝑒
𝑚
=
𝑚𝑔+𝑞𝐸
𝑚
;
𝑎 =
𝑚𝑔+𝑞𝐸
𝑚
; yechish
𝑎 =
1∙10
−3
𝑘𝑔∙9,8
𝑚
𝑠2
+1∙10
−6
𝐶∙130
𝑉
𝑚
1∙10
−3
𝑘𝑔
= 9,93
𝑚
𝑠
2
; javob:
𝑎 = 9,93
𝑚
𝑠
2
10-masala.
+5𝑛𝐶
va
−9,8𝑛𝐶
zaryadlangan orasidagi masofa 1m.Birinchi
zaryaddan 30sm masofada joylashgan nuqtadagi hosil bo`lgan elektr maydon
kuchlanganligini toping (6-rasm). Ushbu masalada ikkinchi zaryadni musbat
bo`lgan hol uchun ham hisoblang (7- rasm).
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
63
10.B-n:
formula
𝑞
1
= +5𝑛𝐶 = 5 ∙ 10
−9
𝐶
6-rasmda O nuqtada hosil bo`lgan
𝑞
2
= −9,8𝑛𝐶 = −9,8 ∙ 10
−9
𝐶
elektr maydon kuchlanganligi
𝑞
2
′
= +9,8𝑛𝐶 = 9,8 ∙ 10
−9
𝐶
𝐸⃗⃗ = 𝐸⃗⃗
1
+ 𝐸⃗⃗
2
;
𝐸 = 𝐸
1
+ 𝐸
2
𝑟 = 1𝑚
𝐸
1
=
𝑘|𝑞
1
|
𝑟
1
2
;
𝐸
2
=
𝑘|𝑞
2
|
𝑟
2
2
=
𝑘|𝑞
2
|
(𝑟−𝑟
1
)
2
𝑟
1
= 30𝑠𝑚 = 0,3𝑚
yechish
𝜀 = 1
𝐸
1
=
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙ |5∙10
−9
𝐶|
(0,3𝑚)
2
= 500
𝑁
𝐶
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝐸
2
=
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙ |−9,8∙10
−9
𝐶|
(1𝑚−0,3𝑚)
2
= 180
𝑁
𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐸−? ; 𝐸
′
−?
𝐸 = 500
𝑁
𝐶
+ 180
𝑁
𝐶
= 680
𝑁
𝐶
7-rasmdan foydalanib
𝐸⃗⃗
′
= 𝐸⃗⃗
1
− 𝐸⃗⃗
2
;
𝐸
′
= 𝐸
1
− 𝐸
2
Yechish
𝐸
′
= 500
𝑁
𝐶
− 180
𝑁
𝐶
= 320
𝑁
𝐶
; javob:
𝐸 = 680
𝑁
𝐶
;
𝐸
′
= 320
𝑁
𝐶
.
11-masala. Tomonlari 40sm dan bo`lgan kvadratning ikkkita qarama-qarshi
uchlariga +5nC dan va uchinchi uchiga esa – 5nC zaryad joylashtirilgan.
Kvadratning to`rtinchi uchidagi hosil bo`gan elektr maydon kuchlanganligini
hisoblang (7-rasm).
11.B-n.
𝑞
1
= 𝑞
2
= +5𝑛𝐶 = 5 ∙ 10
−9
𝐶
𝑞
3
= −5𝑛𝐶 = −5 ∙ 10
−9
𝐶
𝑎 = 40𝑠𝑚 = 0,4𝑚
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐸−?
7-rasmda O nuqtada hosil bo`lgan elektr maydon kuchlanganligi
𝐸⃗⃗ = 𝐸⃗⃗
1
+ 𝐸⃗⃗
2
+ 𝐸⃗⃗
3
(1) ;
𝑞
1
va
𝑞
2
zaryadlar hosil qilgan elektr maydon
kuchlanganligi
|𝐸⃗⃗
1
| = |𝐸⃗⃗
2
|
;
|𝐸⃗⃗
1
| > |𝐸⃗⃗
3
| ;
|𝐸⃗⃗
1,2
| = |𝐸⃗⃗
1
| + |𝐸⃗⃗
2
|
; Pifagor
qoidasiga asosan qo`shamiz.
𝐸⃗⃗
1.2
2
= 𝐸⃗⃗
1
2
+ 𝐸⃗⃗
2
2
; yuqoridagi
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
64
formulalardan modul shakldagi quyidagi formulalarni hosil qilamiz.
𝐸
1.2
= √𝐸
1
2
+ 𝐸
2
2
; (1) formulaga asosan
𝐸 = √𝐸
1
2
+ 𝐸
2
2
− 𝐸
3
(2)
|𝑞
1
| = |𝑞
2
| = |𝑞
3
| = 𝑞
;
|𝐸
1
| = |𝐸
2
| =
𝑘𝑞
𝑎
2
(3)
𝑞
3
zaryad hosil qilgan elektr maydon kuchlanganligi rasmda O nuqtagacha
bo`gam masofa to`g`ri burchakli uchburchakning gipotenuzasi bo`lgani uchun
𝑟
2
= 𝑎
2
+ 𝑎
2
= 2𝑎
2
; 𝑟 = 𝑎√2
𝐸
3
=
𝑘𝑞
𝑎
2
=
𝑘𝑞
(𝑎√2)
2
=
𝑘𝑞
(2𝑎
2
)
(4) (2) , (3) va (4) formulalarga asosan
𝐸 = √(
𝑘𝑞
𝑎
2
)
2
+ (
𝑘𝑞
𝑎
2
)
2
−
𝑘𝑞
(2𝑎
2
)
=
𝑘𝑞√2
𝑎
2
−
𝑘𝑞
(2𝑎
2
)
=
𝑘𝑞
𝑎
2
(√2 −
1
2
)
; 𝐸 =
𝑘𝑞
𝑎
2
(√2 −
1
2
)
yechish
𝐸 =
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙ 5∙10
−9
𝐶
(0,4𝑚)
2
∙ (√2 −
1
2
) = 253
𝑁
𝐶
; javob:
𝐸 = 253
𝑁
𝐶
.
12-masala. Yassi kondensator hosil qilgan elektr maydon yo`nalishida elektron
uchib kirdi va 2sm yo`lda tezligini
2 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
dan nolga qadar o`zgartirdi.
Kondensatorning elektr maydon kuchlanganligini toping.
12.B-n:
formula
𝑠 = 2𝑠𝑚 = 2 ∙ 10
−2
𝑚
𝐸 =
𝐹
𝑒
; 𝐹 = 𝑚𝑎 ; 𝑎 =
𝜗
2
2
−𝜗
1
2
2𝑠
=
−𝜗
1
2
2𝑠
𝜗
1
= 2 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
𝐸 =
𝑚𝑎
𝑒
= −
𝑚𝜗
1
2
2𝑒𝑠
;
𝐸 = −
𝑚𝜗
1
2
2𝑒𝑠
𝜗
2
= 0
𝐸 = −
9,1∙10
−31
𝑘𝑔 ∙(2∙10
6 𝑚
𝑠
)
2
2 ∙ (−1,6∙10
−19
𝐶) ∙ 2∙10
−2
𝑚
≈ 569
𝑁
𝐶
𝑚 = 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
javob:
𝐸 ≈ 569
𝑁
𝐶
𝑒 = −1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐸−?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
65
13-masala.Radiusi 30sm bo`lgan manfiy zaryadlangan sferaning sirtidan 70sm
masofada hosil bo`lgan potensialni toping. Sfera sirtidagi zaryad zichligi
−0,5
𝑛𝐶
𝑚
2
. 8-rasm.
13.B-n:
𝑑 = 70𝑠𝑚 = 0,7𝑚
𝑅 = 30𝑠𝑚 = 0,3𝑚
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝜎 = −0,5
𝑛𝐶
𝑚
2
= −5 ∙ 10
−9 𝐶
𝑚
2
𝜀 = 1
Formula
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝜑−?
𝜑 =
𝑘𝑞
𝑟
(1) ; 𝑟 = 𝑅 + 𝑑 (2)
𝑆 = 4𝜋𝑅
2
sferaning yuzi. Sferaning sirtidagi to`liq zaryad
𝑞 = 𝜎𝑆 = 4𝜋𝑅
2
𝜎 (3);
(1), (2) va (3) formulalardan A nuqtada hosil
bo`lgan potesial
𝜑 =
4𝑘𝜋𝜎𝑅
2
𝑅+𝑑
(4)
formuladan hisoblanadi.
Yechish
𝜑 =
4∙9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙3,14∙(−0,5∙10
−9 𝐶
𝑚2
)∙(0,3𝑚)
2
0,3𝑚+0,7𝑚
= −5,0868𝑉 ≈ −5,09𝑉
Javlob:
𝜑 ≈ −5,09𝑉
14-masala. Oralaridagi masofa 1m bo`lgan,
+5𝑛𝐶
va
−10𝑛𝐶
ikki zaryad
o`rtasidagi maydon potensialini toping (9-rasm). Qanday nuqtada zaryadlar
orasodagi maydon potensiali nolga teng bo`ladi (10-rasm) ?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
66
14.B-n:
formula
𝑞
1
= +5𝑛𝐶 = 5 ∙ 10
−9
𝐶
1) 9-rasmda tasvirlangan O nuqtada hosil
𝑞
2
= −10 ∙ 10
−9
𝐶
bo`lgan maydon potensiali
𝑟 = 1𝑚
𝜑
′
= 𝜑
1
+ 𝜑
1
(1);
𝜑
1
=
𝑘𝑞
1
𝑟
1
=
2𝑘𝑞
1
𝑟
𝑟
1
= 𝑟
2
=
𝑟
2
𝜑
2
=
𝑘𝑞
2
𝑟
2
=
2𝑘𝑞
2
𝑟
𝜑
′′
= 0
𝜑
1
=
2∙9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙5∙10
−9
𝐶
1𝑚
= 90𝑉
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝜑
1
=
2∙9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙(−10∙10
−9
𝐶)
1𝑚
= −180𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝜑
′
−? ; 𝑥−?
𝜑
′
= 90𝑉 + (−180𝑉) = −90𝑉
2) Potenial nol bo`lgan nuqtani toppish uchun 10-rasm,
𝜑
′′
= 𝜑
1
+ 𝜑
2
;
𝜑
1
+ 𝜑
2
= 0 ∶ 𝜑
1
= −𝜑
2
;
𝑘𝑞
1
𝑥
= −
𝑘𝑞
2
𝑟 − 𝑥
;
𝑞
1
𝑥
= −
𝑞
2
𝑥−𝑟
; 𝑞
1
(𝑥 − 𝑟) = 𝑞
2
𝑥 ;
𝑥 =
𝑞
1
𝑟
(𝑞
1
−𝑞
2
)
yechish
𝑥 =
5∙10
−9
𝐶∙1𝑚
(5∙10
−9
𝐶−(−10∙10
−9
𝐶))
= 0,33𝑚
; javob:
𝜑
′
= −90𝑉; 𝑥 = 0,33𝑚
.
15-masala. Radiusi 10sm bo`lgan musbat zaryadlangan sharning sirtidan 0,9m
masofada +7nC zaraydlangan nuqtaviy zaryad joylashtirildi.Shar sirtidagi
zaryad zichligi
3 ∙ 10
−5 𝐶
𝑚
2
. Sharning radiusidan 50sm masofaga nuqtaviy
zaryadni ko`chirishda bajarilgan ishni aniqlang. Muhitni havo deb hisoblang(11-
rasm).
15.B-n:
𝑟
1
= 0,9𝑚
𝑅 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝜎 = 3 ∙ 10
−5
𝐶
𝑚
2
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
67
𝑞 = +7𝑛𝐶 = 7 ∙ 10
−9
𝐶
𝑟
2
= 50𝑠𝑚 = 0,5𝑚
𝜀 = 1
Formula
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
𝐴 = 𝑞(𝜑
1
− 𝜑
2
) ; (1)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐴−?
𝜑
1
=
𝑘𝑞
0
𝑟
1
+𝑅
(2); 𝜑
2
=
𝑘𝑞
0
𝑟
2
(3);
(2) va (3) ni (1) formulaga qo`yamiz.
𝐴 = 𝑞 [
𝑘𝑞
0
𝑟
1
+𝑅
−
𝑘𝑞
0
𝑟
2
]
𝐴 = 𝑘𝑞𝑞
0
[
1
𝑟
1
+𝑅
−
1
𝑟
2
]
(4) ;
𝑞
0
−
shar hosil qilgan zaryad.
𝑆 = 4𝜋𝑅
2
;
𝑞
0
= 𝜎𝑆 = 4𝜋𝑅
2
𝜎 (5)
; Bu formulani (4) ga qo`yilganda.
𝐴 = 4𝜋𝑅
2
𝑘𝑞𝜎 [
1
𝑟
1
+𝑅
−
1
𝑟
2
]
(6)
yechish
𝐴 = 4 ∙ 3,14 ∙ (0,1𝑚)
2
∙ 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
∙ 7 ∙ 10
−9
𝐶 ∙ 3 ∙ 10
−5 𝐶
𝑚
2
∙ [
1
0,9𝑚+0,1𝑚
−
1
0,5𝑚
] ≈
≈ −2,4 ∙ 10
−4
𝐽
; javob:
𝐴 ≈ −2,4 ∙ 10
−4
𝐽
Bajarilgan ish manfiy bo`lishining sababi musbat zaryadlangan sferaga musbat
zaryadlangan
moddiy
nuqta
yaqinlashtirilganda,
sharning
maydon
kuchlanganligi nuqtaviy zaryadni ko`chirishiga qarama-qarshi yo`nalgan.
16-masala. Elektron
3 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
tezlik bilan elektr maydoniga uchib kirdi.
Boshlang`ich nuqtadagi potensial 6000V ga teng. Elektron to`xtagan nuqtaning
potensialini aniqlang.
16.B-n:
formula
𝜗
1
= 3 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
𝐴 = 𝑒(𝜑
1
− 𝜑
2
) (1) ; 𝐴 = 𝐸
𝑘2
− 𝐸
𝑘1
(2)
𝜑
1
= 6000𝑉
𝐸
𝑘1
=
𝑚𝜗
1
2
2
; 𝐸
𝑘2
=
𝑚𝜗
2
2
2
(3)
𝜗
2
= 0
𝐴 =
𝑚𝜗
2
2
2
−
𝑚𝜗
1
2
2
(4)
; (1) va (4) dan
𝑒 = −1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑒(𝜑
1
− 𝜑
2
) =
𝑚𝜗
2
2
2
−
𝑚𝜗
1
2
2
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
68
𝑚 = 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
𝑒(𝜑
1
− 𝜑
2
) = −
𝑚𝜗
1
2
2
(5)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝜑
2
−?
(𝜑
1
− 𝜑
2
) = −
𝑚𝜗
1
2
2𝑒
;
𝜑
2
= 𝜑
1
+
𝑚𝜗
1
2
2𝑒
(6)
Yechish.
𝜑
2
= 6000𝑉 +
9,1∙10
−31
𝑘𝑔∙(3∙10
6 𝑚
𝑠
)
2
2∙(−1,6∙10
−19
𝐶)
= 3000𝑉
. Javob:
𝜑
2
= 3000𝑉
17-masala. Yassi kondensator hosil qilgan elektr maydoni yo`nalishiga qarama-
qarshi yo`nalishda elektron uchib kirdi. Elektron yo`lning 3sm qismida tezligini
0,5 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
dan
1 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
ga oshirdi. Kondensator qoplamlari orasidagi masofa
10sm. Potensiallar farqini toping (12-rasm).
17.B-n:
𝑠 = 3𝑠𝑚 = 0,03𝑚
𝜗
1
= 0,5 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
𝜗
2
= 1 ∙ 10
6
𝑚
𝑠
𝑑 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝑒 = −1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑚 = 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
formula
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑈−? 𝑈 = 𝐸𝑑 (1) ; 𝐴 =
𝑚𝜗
2
2
2
−
𝑚𝜗
1
2
2
(2)
𝐸
𝑘1
=
𝑚𝜗
1
2
2
; 𝐸
𝑘2
=
𝑚𝜗
2
2
2
(3)
(2) formuladagi bajarilgan ish:
𝐴 = 𝐹𝑠𝑐𝑜𝑠0
0
= 𝑒𝐸𝑠 (4)
.
𝑐𝑜𝑠0
0
= 1
(2) va (4) ni tenglab
𝑒𝐹𝑠 =
𝑚𝜗
2
2
2
−
𝑚𝜗
1
2
2
(5)
ni hosil qilamiz.
𝐸 =
𝑚(𝜗
2
2
−𝜗
1
2
)
2𝑒𝑠
; (6) . (6)
formulani (1) formulaga qo`yamiz.
𝑈 =
𝑚𝑑(𝜗
2
2
−𝜗
1
2
)
2𝑒𝑠
(7)
yechish
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
69
𝑈 =
9,1∙10
−31
𝑘𝑔∙0,1𝑚∙((1∙10
6𝑚
𝑠
)
2
−(0,5∙10
6𝑚
𝑠
)
2
)
2∙1,6∙10
−19
𝐶∙0,03𝑚
= 7,1𝑉
Javob: 7,1V. Izoh: (4) formuldan ta`sir etuvchi kuch yo`nlishi bilan elektron
harakat yo`nalishi bir xil bo`lgni uchun elektron ishorasini “+” olamiz.
18-masala. Radiusi 30sm va 90sm bo`lgan sharlar bir xil
+20𝑛𝐶
dan
zaryadlangan. Ulash simlari bilan ikki shar birlashtirildi. Zaryadlar ulsh simidan
quysi zaryad tomon yo`nalishida ko`chadi ? Qaysi sharga zaryad ko`chadi ?
Sharlar ulangandan keying umumiy potensial qanday bo`ladi ?
18.B-n:
formula
𝑟
1
= 30𝑠𝑚 = 0,3𝑚
ulash simlari orqali ulangan
𝑟
2
= 90𝑠𝑚 = 0,9𝑚
sharlarlarning kichik
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞 = +20𝑛𝐶 = 20 ∙ 10
−9
𝐶
potensialligidan katta potensialli
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁𝑚
2
𝐶
2
sharga tomon o`tadi. Sharlar
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: ∆𝑞−? ; 𝜑−?
ulangunga qadar potensiali quyidagicha
bo`ladi.
𝜑
1
=
𝑘𝑞
𝑟
1
; 𝜑
2
=
𝑘𝑞
𝑟
2
(1)
𝜑
1
=
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙20∙10
−9
𝐶
0,3𝑚
= 600𝑉
;
𝜑
2
=
9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙20∙10
−9
𝐶
0,9𝑚
= 200𝑉
Birinchi sharning potensiali katta, shuning uchun elektronlar ikkinchi shardan
birinchi shar tomon ko`chadi. Bunda undagi musbat zaryad kamayadi
(𝑞 − ∆𝑞)
, ikkinchi shardagi manfiy zaryadlar ortadi
(𝑞 + ∆𝑞)
. Natijada Ulardagi potensiallar tenglashadi.
𝜑
1
′
=
𝑘(𝑞−∆𝑞)
𝑟
1
; (2) 𝜑
2
′
=
𝑘(𝑞+∆𝑞)
𝑟
2
(3)
;
𝜑
1
′
= 𝜑
2
′
= 𝜑 (4)
;
𝑘(𝑞 − ∆𝑞)
𝑟
1
=
𝑘(𝑞 + ∆𝑞)
𝑟
2
; 𝑟
2
(𝑞 − ∆𝑞) = 𝑟
1
(𝑞 + ∆𝑞) ;
∆𝑞 =
𝑞(𝑟
2
−𝑟
1
)
(𝑟
1
+𝑟
2
)
;
yechish
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
70
∆𝑞 =
20∙10
−9
𝐶∙(0,9𝑚−0,3𝑚)
(0,3𝑚+0,9𝑚)
= 1 ∙ 10
−8
𝐶 = 10𝑛𝐶
𝜑
1
′
=
𝑘=9∙10
9𝑁𝑚
2
𝐶2
∙(2∙10
−8
𝐶 −1∙10
−8
𝐶)
0,3𝑚
= 300𝑉
Javob:
∆𝑞 = 10𝑛𝐶 ; 𝜑
1
′
= 𝜑
2
′
= 𝜑 = 300𝑉
19-masala. Elektronlar oqimi kondensatorlar qoplamlari orasiga parallel
ravishda harakatlanib, yo`lning 4sm da yo`nalishidan 2mm ga og`adi.
Elektronlar qanday boshlang`ich tezlikka ega bo`lgan (13-rasm)? Kondensator
qoplamlari orasidagi masofa 4sm, kuchlanishi 900V ga teng.
19.B-n:
𝑠 = 4𝑠𝑚 = 0,04𝑚
ℎ = 2𝑚𝑚 = 0,002𝑚
𝑈 = 900𝑉
𝑑 = 4𝑠𝑚 = 0,04𝑚
𝑒 = 1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑚 = 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
Kondensator qoplamlari orasiga uchib kirgan
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝜗
0
−?
elektronlar “+” plalstina qoplamiga qarab tortiladi va
yo`nalishini o`zgartiradi. Bu harakatda g`irlik kuchini e`tiborga olamasa ham
bo`ladi.
formula
𝜗
0
=
𝑠
𝑡
(1) ℎ =
𝑎𝑡
2
2
(2) 𝑡 = √
2ℎ
𝑎
(3) 𝑎 =
𝐹
𝑚
(4)
𝐹 = 𝑒𝑈 =
𝑒𝑈
𝑑
(5) 𝑡 = √
2ℎ
𝑎
= √
2ℎ𝑚
𝐹
; 𝑡 = √
2ℎ𝑚𝑑
𝑒𝑈
(6)
𝜗
0
=
𝑠
𝑡
= 𝑠√
𝑒𝑈
2ℎ𝑚𝑑
(7)
yechish
𝜗
0
= 0,04𝑚 ∙ √
1,6∙10
−19
𝐶∙900𝑉
2∙0,002𝑚∙9,1∙10
−31
𝑘𝑔∙0,04𝑚
= 39,8 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
; Javob:
39,8 ∙ 10
6 𝑚
𝑠
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
71
20-masala. Agar yassi kondensator sig`imi 2 marta oshirilsa, dielektrikni
dielektrik singdiruvchsnligi 4 marta kichik bo`lgan boshqa dielektrikga
almashtirilganda kondensator sig`imi qanday o`zgaradi?
20.B-n:
formula
𝑑
2
= 2𝑑
2
𝐶
1
=
𝜀
1
𝜀𝑆
𝑑
1
(1) 𝐶
2
=
𝜀
2
𝜀𝑆
𝑑
2
(2)
𝜀
2
=
𝜀
1
4
𝐶
2
𝐶
1
=
𝜀
2
𝜀𝑆
𝑑
2
∙
𝑑
1
𝜀
1
𝜀𝑆
=
𝜀
2
𝑑
1
𝜀
1
𝑑
2
(3)
𝐶
2
𝐶
1
=
𝜀
2
𝑑
1
𝜀
1
𝑑
2
(4)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝐶
2
𝐶
1
−?
yechish:
𝐶
2
𝐶
1
=
𝜀
2
𝑑
1
𝜀
1
𝑑
2
=
𝜀
1
𝑑
1
4𝜀
1
2𝑑
2
=
1
8
javob:
𝐶
2
=
𝐶
1
8
kondensator sig`imi 8 marta kamayadi.
R.T. KALONOV. 25-MAKTAB
21-masala. Qoplamlarining yuzi
10 𝑠𝑚
2
, orasidagi masofa 2 sm bo`lgan havoli
kondensatorni kerosinga joylashtirildi. Kondensator sig`imi avvalgiday
o`zgarmay qolishi uchun, qoplamlari orasidagi masofani qanchaga surish lozim?
Havoning va kerosinning dielektrik singdiruvchanligi
𝜀
1
= 1
va
𝜀
2
= 2,1
ga
teng.
21.B-n:
formula
𝑆 = 10𝑠𝑚
2
= 1 ∙ 10
−3
𝑚
2
Kerosinga tushirishdan oldingi sig`im
𝑑
1
= 2𝑠𝑚 = 0,02𝑚
𝐶 =
𝜀
1
𝜀
0
𝑆
𝑑
1
(1)
𝜀
1
= 1
kerosinga tushirilganda sig`im
𝜀
2
= 2,1
𝐶 =
𝜀
2
𝜀
0
𝑆
𝑑
2
(2)
𝐶
1
= 𝐶
2
= 𝐶
∆𝑑 = 𝑑
2
− 𝑑
1
(3)
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: ∆𝑑−?
2) formuladan
𝑑
2
ni topib olamiz
𝑑
2
=
𝜀
2
𝜀
0
𝑆
𝐶
(4)
bu formuladagi (1) ifodadagi C ni qo`ysak
𝑑
2
=
𝜀
2
𝜀
0
𝑆𝑑
1
𝜀
1
𝜀
0
𝑆
=
𝜀
2
𝑑
1
𝜀
1
(5)
hosil
bo`ladi. (5) formulani (3) ga qo`ysak
∆𝑑 =
𝜀
2
𝑑
1
𝜀
1
− 𝑑
1
= 𝑑
1
(
𝜀
2
𝜀
1
− 1) (6)
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
72
∆𝑑 = 𝑑
1
(
𝜀
2
𝜀
1
− 1) (7)
yechish
∆𝑑 = 0,02𝑚 ∙ (
2,1
1
− 1) = 0,022𝑚 = 2,2𝑠𝑚
. javob:
∆𝑑 = 2,2𝑠𝑚
22-masala. Yassi havoli kondensatorni 200 V kuchlanishli naba orqali
zaryadlandi. So`ng manba uzib qo`yildi. Kondensator qoplamlari orasidagi
masofani 0,2mm dan 0,7mmga oshirildi va havo o`rniga slyuda bilan
to`ldirilganda kuchlanish qanday bo`ladi? Qoplamlar orasidagi elektr maydon
kuchlanganligi qanday o`zgaradi? Havoning va slyudaning dielektrik
singdiruvchanligi
𝜀
1
= 1
va
𝜀
2
= 7
ga teng.
22.B-n:
formula
𝑈
1
= 200𝑉
𝑞
1
= 𝐶
1
𝑈
1
=
𝜀
1
𝜀
0
𝑆𝑈
1
𝑑
1
(1)
𝑑
1
= 0,2𝑚𝑚
𝑞
2
= 𝐶
2
𝑈
2
=
𝜀
2
𝜀
0
𝑆𝑈
2
𝑑
2
(2)
;
𝑞
1
= 𝑞
2
(3)
𝑑
2
= 0,7𝑚𝑚
𝜀
1
𝜀
0
𝑆𝑈
1
𝑑
1
=
𝜀
2
𝜀
0
𝑆𝑈
1
𝑑
2
(4)
𝜀
1
𝑈
1
𝑑
1
=
𝜀
2
𝑈
1
𝑑
2
(5)
𝜀
1
= 1
𝑈
2
=
𝑑
2
𝜀
1
𝑈
1
𝑑
1
𝜀
2
(6)
𝐸
1
=
𝑈
1
𝑑
1
(7)
𝐸
2
=
𝑈
2
𝑑
2
(8)
𝜀
2
= 7
𝐸
2
𝐸
1
=
𝑈
2
𝑑
1
𝑑
2
𝑈
1
(9)
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑈
2
=
0,7𝑚𝑚∙1∙200𝑉
0,2𝑚𝑚∙7
= 100𝑉
𝑈
2
−?,
𝐸
2
𝐸
1
−?
𝐸
2
𝐸
1
=
100𝑉∙0,2𝑚𝑚
200𝑉∙0,7𝑚𝑚
=
1
7
; 𝐸
2
=
𝐸
1
7
Javob:
𝑈
2
= 100𝑉 ; 𝐸
2
=
𝐸
1
7
; qoplamlar orasidagi elektr maydon
kuchlanganligi 7 marta kamayadi.
23-masala. 100V gacha zaryadlangan kondensator, huddi shunday sig`imli 200V
gacha zaryadlangan ikkinchi kondensator bilan ulandi. Dastlab bir xil ishorali
qoplamlari, so`ngra qarama-qarshi qoplamlari bilan ulandi. Ikkala holda ham
kuchlanish qanday bo`lishini hisoblang.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
73
23.B-n:
formula
𝑈
1
= 100𝑉
1) kondensatorlar ulangunga qadar zaryadlar:
𝑈
2
= 200𝑉
𝑞
1
= 𝐶𝑈
1
(1) 𝑞
2
= 𝐶𝑈
2
(2)
𝐶
1
= 𝐶
2
= 𝐶
Bir xil ishorali umumiy zaryadlar qo`shiladi:
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑞
′
= 𝑞
1
+ 𝑞
2
= 𝐶𝑈
1
+ 𝐶𝑈
2
= 𝐶(𝑈
1
+ 𝑈
2
) (3)
𝑈
′
−? ; 𝑈
′′
−?
umumiy kuchlanish:
𝑈
′
=
𝑞
′
𝐶
′
; (4) 𝐶
′
= 𝐶
1
+ 𝐶
2
= 2𝐶 (5)
; (3),(4) va (5) formulalardan
𝑈
′
=
𝐶(𝑈
1
+𝑈
2
)
2𝐶
=
(𝑈
1
+𝑈
2
)
𝐶
(6)
𝑈
′
=
(𝑈
1
+𝑈
2
)
𝐶
(7)
2) Turli xil ishorali umumiy zaryadlar ayriladi:
𝑞
′′
= 𝑞
2
− 𝑞
1
= 𝐶𝑈
2
− 𝐶𝑈
1
= 𝐶(𝑈
2
− 𝑈
1
) (8)
𝐶
′′
= 𝐶
1
+ 𝐶
2
= 2𝐶 (9) 𝑈
′′
=
𝑞
′′
𝐶
′′
; (10)
: (8) va (9) ni (10) formulaga
qoyilsa,
𝑈
′′
=
𝐶(𝑈
2
−𝑈
1
)
2𝐶
=
(𝑈
2
−𝑈
1
)
2
(11)
𝑈
′′
=
(𝑈
2
−𝑈
1
)
2
(12)
(7) va (12) formulaga asosan masala yechiladi. Yechish
𝑈
′
=
(100𝑉 + 200𝑉)
2
= 150𝑉 ; 𝑈
′′
=
(200𝑉 − 100𝑉)
2
= 50𝑉
Javob:
𝑈
′
= 150𝑉 ; 𝑈
′′
= 50𝑉
24-masala. Sig`imlari 1mkF, 2mkF va 3mkF bo`lgan kondensatorlar 220V li
kuchlanishg o`zaro ketma-ket ulandi. Har bir kondensatordagi zaryadni va
harbir kondensatordagi kuchlanishni hisoblang.
24.B-n:
kondensatorlarning umumiy sig`imi:
𝐶
1
= 1𝑚𝑘𝐹 = 1 ∙ 10
−6
𝐹
1
𝐶
=
1
𝐶
1
+
1
𝐶
2
+
1
𝐶
3
(1)
𝐶
2
= 2𝑚𝑘𝐹 = 2 ∙ 10
−6
𝐹
𝐶 =
𝐶
1
𝐶
2
𝐶
3
𝐶
2
𝐶
3
+𝐶
1
𝐶
3
+𝐶
1
𝐶
2
(2)
𝐶
2
= 3𝑚𝑘𝐹 = 3 ∙ 10
−6
𝐹
𝐶 =
1∙10
−6
∙2∙10
−6
∙3∙10
−6
2∙10
−6
∙3∙10
−6
+1∙10
−6
∙3∙10
−6
+1∙10
−6
∙2∙10
−6
=
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
74
𝑈 = 220𝑉
=
6
11
∙ 10
−6
𝐹
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
kondensatorlaning umumiy zaryadi:
𝑞
1
−? ; 𝑞
2
−? ; 𝑞
3
−?
𝑞 = 𝐶𝑈
(3)
𝑈
1
−? ; 𝑈
2
−? ; 𝑈
3
−?
𝑞 =
6
11
∙ 10
−6
𝐹 ∙ 220𝑉 = 120 ∙ 10
−6
𝐶
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞
3
= 𝑞 = 120 ∙ 10
−6
𝐶
;
𝑈
1
=
𝑞
𝐶
1
; 𝑈
2
=
𝑞
𝐶
2
; 𝑈
3
=
𝑞
𝐶
3
(4)
𝑈
1
=
120∙10
−6
𝐶
1∙10
−6
𝐹
= 120𝑉 ; 𝑈
2
=
120∙10
−6
𝐶
2∙10
−6
𝐹
= 60𝑉 ; 𝑈
3
=
120∙10
−6
𝐶
3∙10
−6
𝐹
= 40𝑉
Javob:
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞
3
= 𝑞 = 120 ∙ 10
−6
𝐶; 𝑈
1
= 120𝑉 ; 𝑈
2
= 60𝑉 ; 𝑈
3
= 40𝑉
25-masala. Sig`imlari
𝐶
1
= 2𝑚𝑘𝐹
,
𝐶
2
= 3𝑚𝑘𝐹
,
𝐶
3
= 4𝑚𝑘𝐹
va
𝐶
6
= 6𝑚𝑘𝐹
bo`lgan kondensatorlar 14-a.rasmda ko`rsatilgan sxema bo`yicha ulangan.
Kondensatorlarni 1kV kuchlanishga zaryadlash uchun, qancha zaryad berish
kerak?
25.B-n:
14-a.rasmdagi
𝐶
1
va
𝐶
2
kondensatorlar
𝐶
1
= 2𝑚𝑘𝐹 = 2 ∙ 10
−6
𝐹
ketma-ket ulangan,
𝐶
3
va
𝐶
4
kondensatorlar
𝐶
2
= 3𝑚𝑘𝐹 = 3 ∙ 10
−6
𝐹
parallel ulangan. Umumiy sig`imlar: formula
𝐶
3
= 4𝑚𝑘𝐹 = 4 ∙ 10
−6
𝐹
1)
1
𝐶
′
=
1
𝐶
1
+
1
𝐶
2
;
𝐶
′
=
𝐶
1
𝐶
2
𝐶
1
+𝐶
2
(1)
𝐶
4
= 6𝑚𝑘𝐹 = 6 ∙ 10
−6
𝐹
2)
𝐶
′′
= 𝐶
3
+ 𝐶
4
(2)
yechish
𝑈 = 1𝑘𝑉 = 1 ∙ 10
3
𝑉
𝐶
′
=
2∙10
−6
𝐹∙3∙10
−6
𝐹
2∙10
−6
𝐹+3∙10
−6
𝐹
= 1,2 ∙ 10
−6
𝐹
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑞−?
𝐶
′′
= 4 ∙ 10
−6
𝐹 + 6 ∙ 10
−6
𝐹 = 10 ∙ 10
−6
𝐹
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
75
14-b.rasmdan quyidagi formulani yozib olamiz:
1
𝐶
=
1
𝐶
′
+
1
𝐶
′′
𝐶 =
𝐶
′
𝐶
′′
𝐶
′
+𝐶
′′
(3)
𝑞 = 𝐶𝑈
(4)
ychish
𝐶 =
1,2 ∙ 10
−6
𝐹 ∙ 10 ∙ 10
−6
𝐹
1,2 ∙ 10
−6
𝐹 + 10 ∙ 10
−6
𝐹
= 1,07 ∙ 10
−6
𝐹 ;
𝑞 = 1,07 ∙ 10
−6
𝐹 ∙ 1 ∙ 10
3
𝑉 = 1,07 ∙ 10
−3
𝐶
; javob:
𝑞 = 1,07 ∙ 10
−3
𝐶.
26-masala.
500V
kuchlanishgacha
zaryadlangan
30mkF
sig`imli
kondensatorning qoplamlarini ulovchi o`tkazgichlardan qancha miqdor issiqlik
ajralib chiqadi?
26.B-n:
formula
𝐶 = 30𝑚𝑘𝐹 = 30 ∙ 10
−6
𝑚𝑘𝐹
𝑄 =
𝐶𝑈
2
2
𝑈 = 500𝑉
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑄−?
𝑄 =
30∙10
−6
𝑚𝑘𝐹∙(500𝑉)
2
2
= 3,75𝐽
Javob:
𝑄 = 3,75𝐽
27-masala. Sig`imlari 2mkF, 3mkF va 5mkF bo`lgan kondensatorlar, elektr
yurituvchi kuchi 400V va 200V bo`lgan tok manbaiga 15-rasmda ko`rsatilgan
sxema bo`yicha ulangan. Har bir kondensatordagi elektr kuchlanishni toping.
27.B-n:
𝐶
1
= 2𝑚𝑘𝐹 = 2 ∙ 10
−6
𝐹
𝐶
2
= 2𝑚𝑘𝐹 = 3 ∙ 10
−6
𝐹
𝐶
3
= 5𝑚𝑘𝐹 = 5 ∙ 10
−6
𝐹
ℰ
1
= 400𝑉; ℰ
2
= 200𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑈
1
−? ; 𝑈
2
−? ; 𝑈
3
−?
15-rasmdagi sxemani ikkiga bo`lib olamiz (16-rasm) tenglamani yozamiz:
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
76
16-rasmdagi
𝑎𝑏𝑒𝑓 ∶ ℰ
1
+ 𝑈
3
− 𝑈
1
= 0
16-rasmdagi
𝑏𝑐𝑑𝑒 ∶ ℰ
2
− 𝑈
2
− 𝑈
3
= 0
𝑞
1
+ 𝑞
3
− 𝑞
2
= 0 ; 𝑞
1
= 𝐶
1
𝑈
1
; 𝑞
2
= 𝐶
2
𝑈
2
𝑞
3
= 𝐶
3
𝑈
3
;
ℰ
1
+ 𝑈
3
− 𝑈
1
= 0
(1)
ℰ
2
− 𝑈
2
− 𝑈
3
= 0
(2)
𝐶
1
𝑈
1
+ 𝐶
3
𝑈
3
− 𝐶
2
𝑈
2
= 0
(3)
(1) va (2) dan
𝑈
1
= ℰ
1
+ 𝑈
3
(4);
𝑈
2
= ℰ
2
− 𝑈
3
(5);
(4) va (5) ni (3) ga qo`yamiz ,
𝐶
1
(ℰ
1
+ 𝑈
3
) + 𝐶
3
𝑈
3
− 𝐶
3
(ℰ
2
− 𝑈
3
) = 0
(6)
𝑈
3
=
(ℰ
2
𝐶
2
−ℰ
1
𝐶
1
)
(𝐶
1
+𝐶
2
+𝐶
3
)
(7) ; (4), (5) va (7) ga asosan masala ishlanadi.
Yechish
𝑈
3
=
(200𝑉 ∙ 3 ∙ 10
−6
𝐹 − 400𝑉 ∙ 2 ∙ 10
−6
𝐹)
(2 ∙ 10
−6
𝐹 + 3 ∙ 10
−6
𝐹 + 5 ∙ 10
−6
𝐹)
= −20𝑉
𝑈
1
= 400𝑉 + (−20𝑉) = 380𝑉 ; 𝑈
2
= 200𝑉 − (−20𝑉) = 220𝑉
Javob:
𝑈
1
= 380𝑉 ; 𝑈
2
= 220𝑉 ; 𝑈
3
= −20𝑉.
28-masala.17-rasmda ko`rsatilgan sxemadagi ekvivalent sig`imni (umumiy)
hisoblang. Kondensatorlarning sig`imi mos ravishda
𝐶
1
= 𝐶 ; 𝐶
2
= 2𝐶 ; 𝐶
3
= 3𝐶 ; 𝐶
4
= 4𝐶 ; 𝐶
5
= 5𝐶
ga teng.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
77
28.B-n:
𝐶
1
= 𝐶 ; 𝐶
2
= 2𝐶
𝐶
3
= 3𝐶 ; 𝐶
4
= 4𝐶
𝐶
5
= 5𝐶
Topish kerak:
𝐶
𝑒𝑘𝑣
−?
18-rasmdagi sxemaning yuqori va pastki qismlari simmetrik joylashgan. Bunda
kuchlanish ham simmetrik bo`ladi 18-a.rasm.Ya`ni,
𝑈
𝐶𝐸
= 𝑈
𝐷𝐹
, 𝑈
𝐸𝐵
= 𝑈
𝐹𝐵
, potensiallar:
𝜑
𝐶
= 𝜑
𝐷
; 𝜑
𝐸
= 𝜑
𝐹
bo`ladi.
18-a.rasmdagi sxemani , 18-b.d. ko`rinishda chizib olamiz.
18-b. rasmdagi sxemaga ko`ra,
𝐶
𝐼
= 𝐶
1
+ 𝐶
1
= 2𝐶 ; 𝐶
𝐼𝐼
= 𝐶
2
+ 𝐶
2
= 4𝐶 ; 𝐶
𝐼𝐼𝐼
= 𝐶
3
+ 𝐶
3
= 6𝐶
𝐶
𝐼
, 𝐶
𝐼𝐼
, 𝐶
𝐼𝐼𝐼
- sig`imlar o`zaro parallel ulangan 3ta guruxga bo`linadi.So`ngra
umumiy sig`imni hisoblasak
1
𝐶
𝑒𝑘𝑣
=
1
𝐶
𝐼
+
1
𝐶
𝐼𝐼
+
1
𝐶
𝐼𝐼𝐼
=
1
2𝐶
+
1
4𝐶
+
1
6𝐶
=
11
12𝐶
; 𝐶
𝑒𝑘𝑣
=
12𝐶
11
;
Agar masalani 18-d. rasmdagi sxemaga ko`ra hisoblaganimizda ham, ACEB va
ADFB qismlari o`zaro simmetrik bo`lgan ketma-ket ulangan kondensatorlarning
umumiy ekvivalent sig`imi:
1
𝐶
𝐼
=
1
𝐶
𝐼𝐼
=
1
𝐶
1
+
1
𝐶
2
+
1
𝐶
3
=
1
𝐶
+
1
2𝐶
+
1
3𝐶
=
11
6𝐶
;
𝐶
𝐼
= 𝐶
𝐼𝐼
=
6𝐶
11
Bunda
𝐶
𝐼
; 𝐶
𝐼𝐼
sig`imlar parallel ko`rinishga keladi natijada;
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
78
𝐶
𝑒𝑘𝑣
= 𝐶
𝐼
+ 𝐶
𝐼𝐼
=
6𝐶
11
+
6𝐶
11
=
12𝐶
11
; javob:
𝐶
𝑒𝑘𝑣
=
12𝐶
11
.
28-masala. Ikkita zaryad kerosinga joylashtirildi. Oralaridagi masofa 1sm .
Zaryadlar o`zaro 2,7N kuch bilan ta`sirlashmoqda. Birinchi zaryad miqdori
ikkinchisidan 3 marta katta. Har bir zaryadning zaryad miqdorini toping.
Kerosinning dielektrik singdiruvchanligi
𝜀 = 2
ga teng.
28.B-n:
formula
𝑅 = 1𝑠𝑚 = 0,01𝑚
𝐹 =
|𝑞
1
||𝑞
2
|
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
; 𝐹 =
3𝑞
2
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
𝐹 = 2,7𝑁
𝑞
2
=
4𝐹𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
3
;
𝑞 = 2𝑅√
𝐹𝜋𝜀𝜀
0
3
𝑞
1
= 3𝑞
yechish
𝑞
2
= 𝑞
𝑞 = 2 ∙ 0,01 ∙ √
2,7∙3,14∙2∙8,85∙10
−12
3
= 1,4 ∙ 10
−7
𝐶
𝜀 = 2
𝑞
1
= 3𝑞 = 3 ∙ 1,4 ∙ 10
−7
𝐶 = 4,2 ∙ 10
−7
𝐶
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
𝑞
2
= 𝑞 = 1,4 ∙ 10
−7
𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
javob:
𝑞
1
= 4,2 ∙ 10
−7
𝐶; 𝑞
2
= 1,4 ∙ 10
−7
𝐶
𝑞
1
−? ; 𝑞
2
−?
29-masala. Ikkita nuqtaviy zaryadlar suvda R masofaga joylashtirildi. Zaryadlar
orasidagi tortishish kuchi F. Tortishish kuchi o`zgartirmay qolishi uchun havoda
zaryadlar orasini necha martaga o`zgartirish kerak? Suv va havoning dielektrik
singdiruvchanligi
𝜀
1
= 81 𝑣𝑎 𝜀
2
= 1
ga teng.
29.B-n:
formula
𝐹
1
= 𝐹
2
= 𝐹
𝐹
1
=
|𝑞
1
||𝑞
2
|
4𝜋𝜀
1
𝜀
0
𝑅
1
2
; 𝐹
2
=
|𝑞
1
||𝑞
2
|
4𝜋𝜀
2
𝜀
0
𝑅
2
2
𝑅
1
|𝑞
1
||𝑞
2
|
4𝜋𝜀
1
𝜀
0
𝑅
1
2
=
|𝑞
1
||𝑞
2
|
4𝜋𝜀
2
𝜀
0
𝑅
2
2
;
1
𝜀
1
𝑅
1
2
=
1
𝜀
2
𝑅
2
2
;
𝑅
2
2
𝑅
2
2
=
𝜀
1
𝜀
2
𝜀
1
= 81
𝑅
2
𝑅
1
= √
𝜀
1
𝜀
2
; yechish:
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
79
𝜀
2
= 1
𝑅
2
𝑅
1
= √
81
1
= 9 ;
javob:
𝑅
2
𝑅
1
= 9
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑅
2
𝑅
1
−?
30-masala. Uzunligi 0,4m bo`lgan ipak ipga massalari
0,6 ∙ 10
−3
𝑔
bo`lgan bir
xil ishorali va bir hil hajmli sharlar bir nuqtaga osib qo`yildi (19-rasm).Sharlar
bir-biriga tekkizilganda oralaridagi burchak 60
0
ga teng bo`ldi. Zaryad miqdori
va itarish kuchini toping.
30.B-n:
𝑚 = 0,6 ∙ 10
−3
𝑔 = 6 ∙ 10
−7
𝑘𝑔
𝑅 = 𝑙 = 0,4𝑘𝑔
𝛼 = 60°
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
𝜀 = 1
𝑔 = 9,8
𝑚
𝑠
2
𝜋 = 3,14
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘 ∶ 𝑞−? ; 𝐹
𝑒
−?
Zaryadlar o`zaro elektrostatik kuch bilan ta`sirlashganganda
𝑙 = 𝑅
ga teng
bo`ladi. Mexanik ta`sir kuchi va elektrostatik kuch ta`sirlari o`zaro teng bo`ladi
ya`ni,
𝐹
𝑒
= 𝐹
𝑚
;
𝐹
𝑒
=
𝑞
2
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
; 𝐹
𝑚
= 𝑚𝑔𝑡𝑔
𝛼
2
;
𝑞
2
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
= 𝑚𝑔𝑡𝑔
𝛼
2
;
𝑞 = √𝑚𝑔𝑡𝑔
𝛼
2
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
2
; 𝑡𝑛60° = 0,577𝑟𝑎𝑑
Yechish:
𝑞 = √6 ∙ 10
−7
∙ 9,8 ∙ 0,577 ∙ 4 ∙ 3,14 ∙ 8,85 ∙ 10
−12
∙ (0,4)
2
≈ 7,8 ∙ 10
−9
𝐶
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
80
𝐹
𝑒
=
(7,8 ∙ 10
−9
)
2
4 ∙ 3,14 ∙ 8,85 ∙ 10
−12
∙ (0,4)
2
≈ 3,4 ∙ 10
−6
𝑁
Javob:
𝑞 ≈ 7,8 ∙ 10
−9
𝐶
;
𝐹
𝑒
≈ 3,4 ∙ 10
−6
𝑁
31-masala. Tomonlari 0,1m bo`lgan kvadratning uchlariga 0,1nC dan bo`lgan
zaryadlar joylashtirilgan (20-rasm). Kvadratning birinchi uchiga joylashtirilgan
zaryad musbat, qolganlari esa manfiy. Kvadratning markazidagi elektr maydon
kuchlanganligi va potensialini toping.
31.B-n:
𝑞
1
= +0,1𝑛𝐶 = 1 ∙ 10
−10
𝐶
𝑞
2
= 𝑞
3
= 𝑞
4
= −0,1𝑛𝐶 = −1 ∙ 10
−10
𝐶
𝑎 = 0,1𝑚 ; 𝜀 = 1 ; 𝜋 = 3,14
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝐸−? ; 𝜑−?
Formula:
𝐸⃗⃗ = 𝐸⃗⃗
1
+ 𝐸⃗⃗
2
+ 𝐸⃗⃗
3
+ 𝐸⃗⃗
4
; 1 va 4 zaryadlarning maydon
kuchlanganligi
𝐸
1,4
= 𝐸
1
+ 𝐸
4
; 𝐸
1
= 𝐸
4
; 𝐸
1,4
= 2𝐸
1
; 𝑅 =
𝑎
√2
𝐸
1,4
=
2𝑞
1
4𝜋𝜀𝜀
0
(𝑅)
2
=
2𝑞
1
4𝜋𝜀𝜀
0
(
𝑎
√2
)
2
=
2𝑞
1
2
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑎
2
=
𝑞
1
𝜋𝜀𝜀
0
𝑎
2
;
𝐸 =
𝑞
1
𝜋𝜀𝜀
0
𝑎
2
Yechish:
𝐸 =
1∙10
−10
𝐶
3,14 ∙1∙8,85∙10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚2
∙ (0,1𝑚)
2
≈ 360𝑉
𝜑 = 𝜑
1
+ 𝜑
2
+ 𝜑
3
+ 𝜑
4
; 𝜑 = 𝜑
3
+ 𝜑
4
; 𝜑
3
= 𝜑
4
; 𝜑 = 2𝜑
3
𝑞 = 𝑞
2
= 𝑞
3
= 𝑞
4
; 𝜑 =
2𝑞
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑅
=
𝑞
2𝜋𝜀𝜀
0
𝑎
√2
;
𝜑 =
𝑞√2
2𝜋𝜀𝜀
0
𝑎
Yechish:
𝜑 =
1∙10
−10
𝐶 ∙ √2
2 ∙3,14 ∙1 ∙ 8,85∙10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚2
∙ 0,1𝑚
= 25,445𝑉 ≈ 25𝑉
javob:
𝐸 ≈ 360𝑉
;
𝜑 ≈ 25𝑉
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
81
32-masala. Radiusi R
1
bo`lgan metall ichidagi R radiusli
metal shar
𝜑
potensialgacha zaryadlandi. Ichki shar tashqi
shar bilan o`tkazgich orqali bir qancha vaqt ulab
o`yilganda, potensial qanday o`zgargan (21-rasm) ?
32.B-n: yechish
𝜑 ; 𝑅 ; 𝑅
1
R radiusli sharning potensiali
𝜑 = 𝑘
𝑞
𝑅
;
𝑞 =
𝜑𝑅
𝑘
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
Sharlar o`tkazgich orqali ulanganda ichki shardagi
∆𝜑−?
hamma zaryadlar tashqi sharga o`tadi, ichida zaryad
nolga teng bo`lib qoladi.
𝑅
1
shar potensiali
𝜑
1
= 𝑘
𝑞
𝑅
1
= 𝜑
𝑅
𝑅
1
; ∆𝜑 = 𝜑
1
− 𝜑 ; ∆𝜑 = 𝑘
𝑞
𝑅
1
− 𝑘
𝑞
𝑅
;
∆𝜑 =
𝑘𝜑𝑅
𝑘
(
1
𝑅
1
−
1
𝑅
)
;
∆𝜑 = 𝜑 (
𝑅
𝑅
1
− 1)
; javob:
∆𝜑 = 𝜑 (
𝑅
𝑅
1
− 1)
33-masala. Radiusi
𝑅
1
bo`lgan metall sharga q miqdorda zaryad berildi, so`ngra
𝑅
2
radiusli metall shar bilan uzun ingichka o`tkazgich orqali ulandi. Birinchi
shardagi zaryadlar to potensiallar tenglashguncha ikkinchisiga o`tdi. Zaryadlar
sharlarda qanday taqsimlangan ?
33.B-n:
formula
𝑅
1
; 𝑅
2
; 𝑞
𝜑 = 𝑘
𝑞
1
𝑅
1
= 𝑘
𝑞
2
𝑅
2
; 𝑞 = 𝑞
1
+ 𝑞
2
;
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝑞
1
=
𝑞𝑅
1
𝑅
1
+𝑅
2
; 𝑞
2
=
𝑞𝑅
2
𝑅
1
+𝑅
2
𝑞
1
−? ; 𝑞
2
−?
javob:
𝑞
1
=
𝑞𝑅
1
𝑅
1
+𝑅
2
; 𝑞
2
=
𝑞𝑅
2
𝑅
1
+𝑅
2
34-masala. Tomonlari
𝑎 = 10𝑠𝑚
bo`lgan kvadratning uchlariga bir xil
𝑞 =
100𝑛𝐶
dan bo`lgan zaryadlar joylashtirildi (22-rasm). Bu sistemaning potensial
energiyasini toping.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
82
34.B-n:
𝑎 = 10𝑠𝑚 = 0,1𝑚
𝑞 = 100𝑛𝐶 = 1 ∙ 10
−7
𝐶
𝜀 = 1 ; 𝜋 = 3,14
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑈−?
Formula
Umumiy potensial formulasi:
𝑈 = 𝑈
1.2
+ 𝑈
1.3
+ 𝑈
1.4
+ 𝑈
2.3
+ 𝑈
2.4
+ 𝑈
3.4
; (1)
Kvadratning tomonlaridagi potensiali bir xil:
𝑈
1.4
= 𝑈
2.3
= 𝑈
3.4
= 𝑈
1.2
(2) ;
𝑈
2.4
= 𝑈
1.3
(3)
(2) ga asosan
𝑈
1.2
=
1
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑞
2
𝑎
(4) ; (3) ga asosan
𝑈
1.3
=
1
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑞
2
𝑎√2
(5)
(4) va (5) ni (1) ga qo`ysak :
𝑈 =
1
4𝜋𝜀𝜀
0
4𝑞
2
𝑎
+
1
4𝜋𝜀𝜀
0
2𝑞
2
𝑎√2
=
1
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑞
2
𝑎
(4 + √2 )
;
𝑈 =
1
4𝜋𝜀𝜀
0
𝑞
2
𝑎
(4 + √2 )
Yechish
𝑈 =
1
4 ∙3,14 ∙1 ∙ 8,85∙10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚2
∙
(1∙10
−7
𝐶)
2
0,1𝑚
∙ (4 + √2) = 4,87 ∙ 10
−3
𝐽
= 4,87𝑚𝐽
; javob:
𝑈 = 4,87𝑚𝐽.
35-masala. Potensiallar farqi
= 200𝑉
, qoplamlar orasidagi masofa
𝑑 =
0,5𝑚𝑚 , 𝜀 = 7
bo`lgan slyudali yassi kondensator qoplamlari sirtidagi zaryad
zichligini toping.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
83
35.B-n:
formula
𝜀 = 7
𝐷 = 𝜀
0
𝜀𝐸 ; 𝜎 = 𝐷 ; 𝐸 =
𝑈
𝑑
𝑈 = 200𝑉
𝜎 =
𝜀
0
𝜀𝑈
𝑑
yechish:
𝑑 = 0,5𝑚𝑚 = 0,5 ∙ 10
−3
𝑚
𝜎 =
8,85∙10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚2
∙7 ∙200𝑉
0,5∙10
−3
𝑚
=
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
24780 ∙ 10
−9 𝐶
𝑚
2
= 24,78
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝜎−?
javob:
𝜎 = 24,78
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
36-masala. Orasidagi masofa
𝑑 = 5𝑚𝑚
bo`lgan yassi kondensator qoplamlari
orasini shisha bilan to`ldirildi
(𝜀 = 7)
. Potensiallar farqi
= 1𝑘𝑉
. 1)Shishadagi
maydon kuchlanganligini; 2)kondensator qoplamlaridagi zaryad zichligini;
3)Shishada hosil bo`lgan zaryad zichligini aniqlang.
36.B-n:
formula
𝑑 = 5𝑚𝑚 = 5 ∙ 10
−3
𝑚
𝑈 = 𝐸𝑑 ;
𝐸 =
𝑈
𝑑
; 𝐸 =
𝜎
𝜀𝜀
0
;
𝜎 = 𝜀𝜀
0
𝐸
𝜀 = 7
𝜎
′
= 𝐷 − 𝜀
0
𝐸 = 𝜀𝜀
0
𝐸 − 𝜀
0
𝐸
𝑈 = 1𝑘𝑉 = 1 ∙ 10
3
𝑉
𝜎
′
= 𝜀
0
𝐸(𝜀 − 1)
yechish:
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
𝐸 =
1∙10
3
𝑉
5∙10
−3
𝑚
= 0,2 ∙ 10
6 𝑉
𝑚
= 200
𝑘𝑉
𝑚
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝜎 = 7 ∙ 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
∙ 0,2 ∙ 10
6 𝑉
𝑚
=
𝐸−? ; 𝜎−? ; 𝜎
′
−?
= 12,39 ∙ 10
−6 𝐶
𝑚
2
≈ 12,4
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
𝜎
′
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
∙ 0,2 ∙ 10
6 𝑉
𝑚
∙ (7 − 1) = 10,62 ∙ 10
−6 𝐶
𝑚
2
≈ 10,6
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
;
javob:
𝐸 = 200
𝑘𝑉
𝑚
; 𝜎 ≈ 12,4
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
; 𝜎
′
≈ 10,6
𝑚𝑘𝐶
𝑚
2
37-masala. Potensiallar farqi
150𝑉
bo`lgan slyudali
(𝜀 = 7)
yassi
kondensatorning qoplamlarining yuzi
100𝑠𝑚
2
va zaryadi
10𝑛𝐶
ga teng.
Qoplamlar orasidagi masofani toping.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
84
37.B-n:
formlula
𝑈 = 150𝑉 ; 𝜀 = 7
𝐶 =
𝜀𝜀
0
𝑆
𝑑
; 𝐶 =
𝑞
𝑈
;
𝑞
𝑈
=
𝜀𝜀
0
𝑆
𝑑
;
𝑑 =
𝜀𝜀
0
𝑆𝑈
𝑞
𝑆 = 100𝑠𝑚
2
= 1 ∙ 10
−2
𝑚
2
yechish
𝑞 = 10𝑛𝐶 = 1 ∙ 10
−8
𝐶
𝑑 =
7 ∙ 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚2
∙1∙10
−2
𝑚
2
∙150𝑉
1∙10
−8
𝐶
=
𝜀
0
= 8,85 ∙ 10
−12 𝐶
2
𝑁∙𝑚
2
= 9,29 ∙ 10
−3
𝑚 ≈ 9,3𝑚𝑚
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑑−?
javob:
𝑑 ≈ 9,3𝑚𝑚
38-masala. A va B nuqtalardagi potensiallar farqi
𝑈 = 9𝑉
. Kondensatorlarning
sig`imi mos ravishda
𝐶
1
= 3𝑚𝑘𝐹
va
𝐶
2
= 6𝑚𝑘𝐹
(23-rasm). 1)Har bir
kondensatordagi zaryad miqdorini; 2) Har bir kondensator qoplamlaridagi
potensiallar farqini toping.
38.B-n:
formula
𝑈 = 9𝑉
𝐶
1
= 3𝑚𝑘𝐹 = 3 ∙ 10
−6
𝐹
𝐶
2
= 6𝑚𝑘𝐹 = 6 ∙ 10
−6
𝐹
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘: 𝑞
1
−? ;
𝑈 = 𝑈
1
+ 𝑈
2
(1) ; 𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡
𝑞
2
−? ; 𝑈
1
−? ; 𝑈
2
−?
𝐶
1
=
𝑞
𝑈
1
; 𝐶
2
=
𝑞
𝑈
2
; 𝐶
1
𝑈
1
= 𝐶
2
𝑈
2
;
𝑈
2
=
𝐶
1
𝐶
2
𝑈
1
(2) ; (2) formulani (1) ga qo`ysak
𝑈 = 𝑈
1
+
𝐶
1
𝐶
2
𝑈
1
=
𝑈
1
𝐶
2
+𝑈
1
𝐶
1
𝐶
2
; 𝑈𝐶
2
= 𝑈
1
(𝐶
1
+ 𝐶
2
)
;
𝑈
1
=
𝑈𝐶
2
(𝐶
1
+𝐶
2
)
(3)
(1) dan
𝑈
2
= 𝑈 − 𝑈
1
(4) ;
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝐶
1
𝑈
1
(5)
Yechish
𝑈
1
=
9𝑉 ∙ 6 ∙ 10
−6
𝐹
(3 ∙ 10
−6
𝐹 + 6 ∙ 10
−6
𝐹)
= 6𝑉 ; 𝑈
2
= 9𝑉 − 6𝑉 = 3𝑉
𝑞
1
= 𝑞
2
= 3 ∙ 10
−6
𝐹 ∙ 6𝑉 = 18 ∙ 10
−6
𝐶 = 18𝑚𝑘𝐶
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
85
Javob:
𝑈
1
= 6𝑉 ; 𝑈
2
= 3𝑉 ; 𝑞
1
= 𝑞
2
= 18𝑚𝑘𝐶
39-masala. Ikkita ketma-ket ulangan kondensatorlarning umumiy sig`imi
𝐶 =
100𝑝𝐹
, birinchi kondensatorning sig`imi
𝐶
1
= 200𝑝𝐹
, zaryadi esa
𝑞 = 20𝑛𝐶
ga teng (24-rasm). 1) ikkinchi kondensator sig`imini; 2) Har bir kondensator
qoplamlaridagi potensiallar farqini toping.
39.B-n:
𝐶 = 100𝑝𝐹 = 1 ∙ 10
−10
𝐹
𝐶
1
= 200𝑝𝐹 = 2 ∙ 10
−10
𝐹
𝑞 = 20𝑛𝐶 = 2 ∙ 10
−8
𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘𝑒𝑟𝑎𝑘:
𝐶
2
−? ; 𝑈
1
−? ; 𝑈
2
−?
formula
𝑞
1
= 𝑞
2
= 𝑞 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 ;
1
𝐶
=
1
𝐶
1
+
1
𝐶
2
;
1
𝐶
2
=
1
𝐶
−
1
𝐶
1
;
𝐶
2
=
𝐶𝐶
1
𝐶
1
−𝐶
𝑈
1
=
𝑞
𝐶
1
;
𝑈
2
=
𝑞
𝐶
2
; yechish
𝐶
2
=
1∙10
−10
𝐹∙2∙10
−10
𝐹
2∙10
−10
𝐹−1∙10
−10
𝐹
= 2 ∙ 10
−10
𝐹 = 200𝑝𝐹
𝑈
1
=
2∙10
−8
𝐶
2∙10
−10
𝐹
= 100𝑉 ; 𝑈
1
=
2∙10
−8
𝐶
2∙10
−10
𝐹
= 100𝑉 ;
Javob:
𝐶
2
= 200𝑝𝐹
𝑈
1
= 100𝑉 ; 𝑈
1
= 100𝑉 ;
VII BOBNI YAKUNLASH YUZASIDAN TEST SAVOLLARI
1. Maydon kuchlanganligi 800V/m bo`lgan nuqtaga joylashgan 5μC zaryadga
qancha elektrostatik kuch (N) ta`sir qiladi?
1.B-n:
formula
𝐸 = 800
𝑉
𝑚
𝐸⃗⃗ =
𝐹⃗
𝑞
; 𝐹⃗ = 𝐸⃗⃗𝑞 ;
𝐹 = 𝐸𝑞
𝑞 = 5𝜇𝐶 = 5 ∙ 10
−6
𝐶
yechish
𝐹 = 800
𝑉
𝑚
∙ 5 ∙ 10
−6
𝐶 = 4000 ∙ 10
−6
𝑁 = 4 ∙ 10
−3
𝑁
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐹−?
javob:
𝐹 = 4 ∙ 10
−3
𝑁
;
B) 4 · 10
−3
N;
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
86
2. Kuchlanganligi 27,3
𝑘𝑉
𝑚
bo`lgan elektr maydonda harakat qilayotgan
elektronning tezlanishi nimaga teng (m/s
2
)? m
e
= 9,1 · 10
−31
kg.
2.B-n:
formula
𝐸 = 27,3
𝑘𝑉
𝑚
= 27,3 ∙ 10
3 𝑉
𝑚
𝑎 =
𝑒𝐸
𝑚
𝑒
𝑚
𝑒
= 9,1 ∙ 10
−31
𝑘𝑔
yechish
𝑒 = 1,6 ∙ 10
−19
𝐶
𝑎 =
1,6∙10
−19
𝐶∙ 27,3∙10
3 𝑉
𝑚
9,1∙10
−31
𝑘𝑔
=
43,68
9,1
∙ 10
15 𝑚
𝑠
2
=
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑎−?
= 4,8 ∙ 10
15 𝑚
𝑠
2
; javob:
𝑎 = 4,8 ∙ 10
15 𝑚
𝑠
2
B) 4,
,8 ∙ 10
15 𝑚
𝑠
2
3. 1·10
−4
g massali zaryadlangan tomchi, kuchlanganligi 100 N/C bo`lgan bir
jinsli elektr maydonda muvozanatda turibdi. Tomchining zaryadini aniqlang .
3.B-n:
formula
𝑚 = 1 ∙ 10
−4
𝑔 = 1 ∙ 10
−7
𝑘𝑔
𝐸 =
𝑃
𝑞
=
𝑚𝑔
𝑞
;
𝑞 =
𝑚𝑔
𝐸
𝐸 = 100
𝑁
𝐶
yechish
𝑔 = 10
𝑚
𝑠
2
𝑞 =
1∙10
−7
𝑘𝑔∙ 10
𝑚
𝑠2
100
𝑁
𝐶
= 1 ∙ 10
−8
𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑞−?
Javob:
= 1 ∙ 10
−8
𝐶
;
A) 10
−8
C;
4. Radiusi 2sm bo`lgan metall sharga 1,2 nC zaryad berildi. Shar sirti
yaqinidagi elektr maydon kuchlanganligini toping (kV/m).
4.B-n:
formula
𝑟 = 2𝑠𝑚 = 2 ∙ 10
−2
𝑚
𝐸 = 𝑘
𝑞
𝑟
2
𝑞 = 1,2𝑛𝐶 = 1,2 ∙ 10
−9
𝐶
yechish
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
𝐸 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
∙
1,2∙10
−9
𝐶
(2∙10
−2
𝑚)
2
= 2,7 ∙ 10
4 𝑉
𝑚
= 27
𝑘𝑉
𝑚
Javob:
𝐸 = 27
𝑘𝑉
𝑚
;
A) 27;
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐸−?
5. Radiusi 6sm bo`lgan metall sharga 24nC zaryad berilgan. Shar markazidan
3sm uzoqlikdagi nuqtada kuchlanganlik qanchaga teng bo`ladi (kV/m)?
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
87
5.B-n:
formula
𝑟 = 6𝑠𝑚 = 6 ∙ 10
−2
𝑚
𝐸 = 𝑘
𝑞
(𝑟+𝑟
2
)
2
𝑞 = 24𝑛𝐶 = 24 ∙ 10
−9
𝐶
yechish
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
𝐸 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
∙
24∙10
−9
𝐶
(6∙10
−2
𝑚+3∙10
−2
𝑚)
2
= 2,66 ∙ 10
4 𝑉
𝑚
𝑟
1
= 3𝑠𝑚 = 3 ∙ 10
−2
𝑚
javob:
𝐸 =
26,66
𝑘𝑉
𝑚
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐸−?
A) 45; B) 90; C) 60; D) 0.
6. Radiusi 12 sm bo`lgan sharning sirtida 0,18 μC musbat zaryad tekis
taqsimlangan. Sharning markazidagi maydon potensialini toping (V).
6.B-n:
formula
𝑅 = 12𝑠𝑚 = 12 ∙ 10
−2
𝑚
𝜑 =
𝑘
𝜀
∙
𝑞
𝑅
𝑞 = 0,18𝜇𝐶 = 0,18 ∙ 10
−6
𝐶
yechish
𝑘 = 9 ∙ 10
9 𝑁∙𝑚
2
𝐶
2
𝜀 = 1
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝜑−?
A)90; B) 60; C) 120; D) 180.
7. Ikkita nuqtaviy zaryad orasidagi masofani 9 marta kamaytirsak, ularning
o`zaro ta`sir potensial energiyasi qanday o`zgaradi?
7.B-n:
formula
𝑅
2
=
𝑅
1
9
𝑊
𝑝1
=
𝑘
ℰ
∙
𝑞
1∙
𝑞
2
𝑅
1
; 𝑊
𝑝2
=
𝑘
ℰ
∙
𝑞
1∙
𝑞
2
𝑅
2
=
𝑘
ℰ
∙
9∙𝑞
1
∙𝑞
2
𝑅
1
ℰ = 1
yechish
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘:
𝑊
𝑝2
𝑊
𝑝1
=
𝑘
ℰ
∙
9∙𝑞
1
∙𝑞
2
𝑅
1
∙
ℰ
𝑘
∙
𝑅
1
𝑞
1
𝑞
2
= 9 ; 𝑊
𝑝2
= 9 ∙ 𝑊
𝑝1
Javob: 9 marta ortadi.
A) 9 marta ortadi;
𝑛 =
𝑊
𝑝2
𝑊
𝑝1
−?
8. Nuqtaviy q zaryad potensiallar farqi 100V bo`lgan ikki nuqta orasida
ko`chirilganda, 5 mJ ish bajarilgan. q zaryad kattaligi (μC) qanday bo`lgan?
8.B-n:
formula
𝑈 = 𝜑
1
− 𝜑
2
= 100𝑉
𝑈 = 𝜑
1
− 𝜑
2
=
𝐴
𝑞
;
𝑞 =
𝐴
𝑈
𝐴 = 5𝑚𝐽 = 5 ∙ 10
−3
𝐽
yechish
𝑞 =
5∙10
−3
𝐽
100𝑉
= 0,05 ∙ 10
−3
𝐶 = 50 ∙ 10
−6
𝐶 = 50𝜇𝐶
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑞−?
javob:
𝑞 = 50𝜇𝐶
:
D) 50.
I M P U L S. 10-11-F I Z I K A . 2 0 1 8. QO`LLANMADAN NUSXA KO`CHIRIB SOTISH MAN QILINADI.
88
VIII BOB. O`ZGARMAS TOK QONUNLARI
Masala yechish namunasi
1.Diametri 1 mm bo`lgan o`tkazgichdan 5 A tok o`tmoqda. O`tkazgichdagi
tok zichligini hisoblang.
1.B-n:
formula
𝐷 = 1𝑚𝑚
𝑗 =
𝐼
𝑆
; 𝑆 =
𝜋𝐷
2
4
𝐼 = 5𝐴
yechish
𝑆 =
3,14∙(1𝑚𝑚)
2
4
= 0,785𝑚𝑚
2
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑗−?
𝑗 =
5𝐴
0,785𝑚𝑚
2
= 6,37
𝐴
𝑚𝑚
2
; javob:
𝑗 = 6,37
𝐴
𝑚𝑚
2
2. Ichki qarshiliklari 0,4 Ω va 0,6 Ω bo`lgan ikkita tok manbaidan birining
EYuK 2V, ikkinchisiniki 1,5 V ga teng bo`lib 8.9 - rasmda ko`rsatilgandek
ulangan. A va b nuqtalar orasidagi kuchlanishni toping.
2.B-n:
formula
𝑟
1
= 0,6Ω
𝐼𝑟
1
+ 𝐼𝑟
2
= ℰ
2
− ℰ
1
; 𝐼 =
ℰ
2
−ℰ
1
𝑟
1
+𝑟
2
𝑟
2
= 0,4Ω
𝑈 = ℰ
1
+ 𝐼𝑟
1
;
ℰ
1
= 2𝑉
𝑈 =
ℰ
2
𝑟
1
+ℰ
1
𝑟
2
𝑟
1
+𝑟
2
ℰ
2
= 1,5𝑉
yechish
𝑈 =
1,5𝑉∙0,4Ω+2𝑉0,6Ω
0,4Ω+0,6Ω
= 1,8𝑉
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝑈−?
Javov:
𝑈 = 1,8𝑉
3. Qarshiligi 0,04 Ω bo`lgan shunt ulangan ampermetr tarmoqqa ulanganda
5 A ni ko`rsatdi. Ampermetrning ichki qarshiligi 0,12 Ω. Zanjirning
tarmoqlanmagan qismidagi tok kuchini toping.
3.B-n: formula
𝑟 = 0,04Ω
𝑟 =
𝑅
𝐴
𝑛−1
; 𝑛 =
𝑅
𝐴
+𝑟
𝑟
; 𝐼 = 𝑛𝐼
𝐴
;
𝐼 =
𝐼
𝐴
(𝑅
𝐴
+𝑟)
𝑟
𝐼
𝐴
= 5𝐴
yechish
𝑅
𝐴
= 0,12𝛺
𝐼 =
5𝐴 ∙(0,12𝛺+0,04𝛺)
0,04𝛺
= 20𝐴
Javob:
𝐼 = 20𝐴
𝑡𝑜𝑝𝑖𝑠ℎ 𝑘: 𝐼−?
Do'stlaringiz bilan baham: |