. № 5 (295)
. Январь 2020 г.
362 Молодой ученый Қазақстан X = –—————————— = –——- = 5,88%;
100–15 85
б) өңдеу актілері бойынша есептен шығарылған
арамшөпті қоспаның салмағының төмендеуінен майлы
тұқымдар массасының шығын мөлшері арамшөпті
қоспаның көрсеткіштерін салыстыру кезінде мынадай фор-
мула бойынша қайта есептеумен май тұқымдарының кірісі
мен шығысы бойынша алынатын айырмадан аспауы тиіс:
(в — г) х (100 — Х)
У = –———————————,
100 — г
Мұндағы:
У — арамшөп қоспасының төмендеуінен болған масса
жоғалтулары,%;
в-қабылдау сәтіндегі (кіріс) арамшөп қоспасының
көлемі,%;
г — босату кезіндегі (шығыс) сәтіндегі арамшөп қоспа-
сының көлемі,%;
X — ылғалдылықтың төмендеуінен болған масса
жоғалтулары,%.
Мысалы: в = 6%; г = 2%, X = 5,8%
(6–2) х (100–5,8)
У = –———————————- = 3,84%.
100–2
Майлы тұқымның өзіндік құнына енгізуге жататын
ылғалдылық және арамшөп қоспалары бойынша сал-
мақтық мөлшерді есептеу осы формулалар бойынша
алынған проценттерді кіріс бойынша тұқым санына кө-
бейту жолымен жүргізіледі. [1, 7 бет]
Сақтау кезінде майлы тұқымдардың табиғи кемуі бел-
гіленген нормалар шегінде майлы шикізаттың өзіндік құнына
енгізіледі. Егер өндіріске берер алдында майлы тұқымдарды
өңдеу жүргізілсе, онда міндетті түрде ылғалдың, арамшөпті
және майлы қоспалардың өзгеруі есебінен шығындар көр-
сетілуі тиіс тұқымды өңдеу бойынша актілер мен есептер
жасау қажет. Қажетті құжаттардың формаларыы ұйымның
есеп есеп саясатында айқындалып бекітілуі тиіс.
Түгендеу түгендеу жөніндегі қолданыстағы ережелерге
сәйкес жүргізілуі тиіс. Май өнімдерін өндіретін ұйымдарда тү-
гендеу майлы шикізатты қайта өңдеу маусымы аяқталғаннан
кейін міндетті түрде жүргізіледі. Түгендеу комиссиясы бел-
гілеген қоймада сақтау кезінде май тұқымдарының салмақ
жоғалтуларының құны түгендеу жөніндегі қолданыстағы
ережелерде көзделген тәртіппен 1310 «Шикізаттар мен ма-
териалдар» шотынан есептен шығарады.
Майлы тұқымдарды өндірістік қажеттіліктерге не-
месе басқа мақсаттарға қоймадан нақты (физикалық)
массада нақты өлшеу деректері негізінде береді. Майлы
тұқымдарды 1310 «Шикізаттар мен материалдар» шо-
тынан 8110 «Негізгі өндіріс» шотына немесе ұйымның
есеп саясатында таңдалған әдісіне сәйкес тиістілігі бой-
ынша басқа шоттарға есептен шығарады:
– әрбір бірліктің өзіндік құны бойынша;
– орташа өзіндік құны бойынша;
– материалдық-өндірістік қорларды сатып алу уақыты
бойынша алғашқы өзіндік құны бойынша (ФИФО тәсілі);
– материалдық-өндірістік қорларды сатып алу уақыты
бойынша соңғылардың өзіндік құны бойынша (ЛИФО
тәсілі). [2, с. 159]
Өндіріске немесе басқа мақсаттарға берілген май
тұқымдарының сапасын зауыттың зертханасы анықтайды,
ол бастапқы құжаттарда тиісті жазбалар жасайды.
Өсімдік майлары престеу немесе экстракциялық тәсіл-
дермен өндіріледі. Май өндіру тәсіліне қарамастан өндіріс
шығындарын есепке алуды Өсімдік майларының әрбір
түрі бойынша жүзеге асырады. Өсімдік майын өндіруге
арналған шикізат ретінде құрамында май бар дақыл-
дардың тұқымдары (күнбағыс, соя, зығыр, рапс, қыша
және т. б.) пайдаланылады. Өсімдік майын өндірудің тех-
нологиялық процесі ұйым майлы шикізатты есепке алған
сәттен басталады.
Күнбағыс, соя, зығыр, рапс, қыша және басқа да майлы
дақылдардың тұқымдарын қоймадан, элеватордан өсімдік
майын өндіруге беру шикізат массасын нақты өлшеу және
ұйым зертханасына беру кезінде белгіленген сапа дерек-
тері негізінде жүргізіледі. Дақылдарды өндіріске босату
ұйымның есеп саясатында белгіленген форма бойынша
актімен ресімделеді.
Тазалау машиналарында және кептіргіштерде майлы
тұқымдарды өңдеу нәтижелері ұйымның есеп саясатында
бекітілген нысан бойынша есептерде көрсетіледі. Бух-
галтериямен тексерілген және зауыт басшылығымен
бекітілген осы есептердің негізінде шығындар майлы
дақылдар тұқымдарындағы ылғалдылықтың және
арамшөп қоспасының төмендеуі есебінен есептен шыға-
рылады. Бұл шығындар өңдеуге келіп түсетін және өн-
діріске өңдеуден кейін тапсырылған майлы тұқымдардың
ылғалдылығы мен ластануын салыстыру кезінде алынатын
айырмадан аспауы тиіс.
«Шикізат және негізгі материалдар» бабына өндіріс
шығындарын есепке алу майлы тұқымның тиісті түрінің
нақты өзіндік құнын жатқызады. Тұқымның құнынан жа-
нама өнімдер мен қалдықтардың (күнжара, шрот, лузга
және т. б.) құнын ықтимал болар сату/пайдалану құны
бойынша алып тастайды.
«Қосалқы материалдар» бабына өсімдік майларын өн-
діру кезінде шығындалатын сүзбенің, еріткіштің (нефрас)
және басқа материалдардың нақты өзіндік құны жатады.
«Технологиялық мақсаттарға арналған отын мен
энергия» бабына өсімдік майларын өндіру кезінде техно-
логиялық мақсаттарға жұмсалған отынның және энер-
гияның барлық түрлерінің нақты өзіндік құны жатады.
Майлардың әртүрлі түрлерін бір мезгілде өндіру кезінде
отын мен энергия құнын түрлері бойынша өндірілген май-
лардың санына тепе-тең бөледі.
Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеумен
байланысты шығындар және тиісті әлеуметтік аударымдар
өсімдік майының әрбір түрін өндіру кезінде ескеріледі.
Жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығы-
стар кәсіпорынның есеп саясатында қабылданған бөлу
әдісіне сәйкес өсімдік майларының жекелеген түрлерінің
құны арасында бөлінеді (өндірістік жұмысшылардың ең-
