Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

Tafakkurning tanqidiyligi
obyektiv va 
subyektiv ravishda ifodalanishi mumkin. 
Mazkur sifat insonni baholash o’z-o’zini 
baholash kabi tafakkurning individual 
xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon 
bo’ladi. 
Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri 
ochilishiga (ba’zan etalonga) asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik obyektiv
tanqidiylik deb ataladi. 
Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul 
va vositalarga tayangan xolda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga 
oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur
 
nomustaqil tafakkur
deb 
ataladi. Fikrning
 
mustaqilligi uning mahsuldorligi (samaradorligi) bilan uzviy 
bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soxa uchun 
qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsiyanomalar yaratilgan hamda nazariy va 
amaliy vazifalar xal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri
 
sermahsul tafakkur
deb ataladi. 
Tafakkurning ixchamligi
deganda, muammoni xal qilishning dastlab tuzilgan 
rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa, 
nomutanosiblik hosil bo’lsa, hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar 
kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilishimiz shart. 
Tafakkurning
tezligi
 - 
qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan 
vaqt bilan belgilanib, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma’lum 
fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. 
Fikrlarning tezligi o’quvchi va talabalarga juda zarur psixologik qurol bo’lib 
xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok etgan talaba 
hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib, o’zini yo’qotib qo’yadi. 
O’rinsiz, salbiy emotsiyalar (his-tuyg’ular) uning tafakkurini tormozlab, 
muvaffaqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, 
keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar, aksincha, imtihonda 
hayajonlanib, fikrlari ravonlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir 
natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr 
«birdaniga» ravshanlashishi mumkin. Shuning uchun o’qitish jarayonida talaba va 
o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda ularning individual-tipologik 
xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. 
Odam o‘zi idrok qilayotgan narsalar to‘g‘risida fikr qiladi. Shuning uchun 
tushunchalar narsalarning butun bir sinfi, turkumi to‘g‘risida o‘ylaydi, ya’ni bular 
tafakkurning ob’ekti bo‘ladi. Bir narsaga tayanmagan quruqdan quruq tafakkur 
bo‘lishi mumkin emas.
177
 
177
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 450-b. 

---

274 
Insonlar dastavval tevarak atrofni aniq belgilariga asoslanib, aniq holda aks 
ettirganlar, yaqqol obrazlarga suyanib tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo‘lganlar, 
shu bois to hozirgi kunga qadar aniqlik belgisi har qanday inson zoti uchun eng 
yaqin belgi bo‘lib hisoblanadi.
178
 
131-rasm 
Masalan, ruhiy jarayonlarning ko’zg’alishi yoki tormozlanishi bilan 
kechadigan kasalliklarda odatda tasavvurlar kechishining tezlashishi yoki 
sekinlashishi namoyon bo’ladi. Aksariyat maniakal xolatlarda uchraydigan g’oyalar 
xarakterli misolidir. Bunda assotsiatsiyali bog’lanishlar darrov hosil bo’ladi, juda 
boy fikrlar, obrazlar paydo bo’lib, nutq shunga ko’ra tez va tartibsiz bo’ladi. 
Masalan, bemor bir fikrni tugatmay ikkinchi hamda uchinchisiga o’tadi va xk. Shu 
narsa qiziqarliki, nutqning uzuq-yuluq va ma’lum daraja pala-partish bo’lishiga 
qaramay, atrof-borliqdagi konkret obyektlar ustida fikr yuritish yo’qolishi kuzatiladi. 
Tasavvurlar kechish sur’atining sekinlashishi tsirkulyator