Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

 
individual
;
bir guruh yoki ko’pchilikdan iborat 
kishilar jamoasining ongi psixik faoliyatning biror obyektga qarata yo’naltirilishi va 
shu obyekt ustida to’planishiga
 
guruhiy
yoki

jamoa diqqati
deb yuritiladi. 
Ixtiyorsiz 
diqqat
- 
diqqatning 
quyi 
formasi 
bo’lib, 
odatda 
qo’zg’atuvchilarning analizatorlardan birortasiga ta’sir etishi natijasida sodir bo’ladi. 
U mo’ljal olish refleksi qonuniyatiga ko’ra paydo bo’ladi va odamlar hamda 
hayvonlar uchun umumiydir.
Ixtiyorsiz diqqat ta’sir etuvchi qo’zg’atuvchi hamda bu qo’zg’atuvchilarning 
odamni ilgarigi tajribasi yoki psixik holatiga muvofiq kelishi tufayli paydo bo’lishi 
mumkin. Ta’lim va tarbiya jarayonida shakllanuvchi, faqat odamga xos bo’lgan 
ixtiyoriy diqqat ancha murakkabdir. Uning xarakterli xususiyati shundaki, u 
obyektga niyat va qo’yilgan maqsad ta’sirida yo’llanadi.
 
Kishida paydo bo’ladigan 
talab, ehtiyojlar, organizmdagi o’zgarishlar, masalan chanqash, og’piq, ko’ngil 
g’ashligi kabi holatlar ham diqqatimizni jalb etishi mumkin. Ixtiyorsiz diqqatning 
nerv-fiziologik asosini orientirovka (mo’ljal) yoki tekshirish refleksi tashkil qiladi. 
Chunonchi, tevarak-atrofimizdagi narsalarning salgina o’zgarishi bizda darhol 
mo’ljal refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, «nima gap» degan 
ma’noda atrofimizga razm sola boshlaymiz. Shuningdek, turli his-tuyg’ular, xususan 
qiziqish ixtiyorsiz diqqatga sabab bo’ladi. Qiziqarli roman, kinofilm, qiziqarli suhbat 
diqqatimizni o’ziga beixtiyor tortadi. Shuning uchun diqqatning bu xili 
emotsional 
diqqat
ham deyiladi. 
Ixtiyoriy diqqat
- qat’iy maqsad asosida yo’naltirilgan diqqatdir.
Diqqatning bu turi o’zini majbur qilib, zo’r berib ongni bir faoliyat ustida 
to’plab turishlikni bildiradi. Ixtiyoriy diqqatning psixologik xususiyati uni ko’p va 
kam irodaviy zo’r berish, jiddiylik (tanglik) bilan birga bo’lishidadir, bunda ixtiyoriy 
diqqatning uzoq saqlanishi toliqishiga, ko’pincha jismoniy zo’r berishdagidan ko’ra 
ko’proq toliqishga sabab bo’ladi. Shuning uchun o’qitish davrida ixtiyoriy 
diqqatning kuchli to’planganligi ortiqcha davomli bo’lmasligi lozim. Psixologiyada 
diqqatning ixtiyoriy turi, ko’pincha irodaviy deb nomlanadi. Bu, albatta, bejiz emas, 
chunki diqqatning muayyan obyektga yo’naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. 
Hatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u ham irodaning zo’ri bilan 
yo’naltirilgan obyektda to’planib turadi.
106-rasm