Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик

Табиий танланиш эволюция процессини ҳаракатлантирувчи асосий куч 
дир. Тур кенг таркалиб, ш унинг натижасида популяцияларининг сони орт 
ганда ва уларнинг ген таркиби кў п р о к хилма-хил бўлганда табиий танла- 
ниш муваффакият билан боради. (17- бет). Бундай шароитда танланиш им- 
кониятлари ортади. Й илнинг турли мавсумида ва ҳар хил йилларда табиий 
танланиш интенсивлиги ва йўналиши ўзгариб туради. Бу индивидлар био- 
логиясига ва яшаш шароитининг ўзгариш ига боғлиқ.
Сунъий танлаш билан табиий танланиш таъсирини киёслаш. Ирсий ўз- 
гарувчанлик бу иккала процесснинг асоси бўлиб, танланиш учун материал 
етказиб беради. Сунъий танлаш билан табиий танланиш таъсири натижаси 
да янги формалар: сунъий танлашда — янги зот ва навлар, табиий танла- 
нишда янги турлар ҳосил бўлади. Бу иккала прпцесс ўртасида муҳим ф арк 
бор. Сунъий танлашда инсон индивидларни ўэи пайкаган белгиларига қа 
раб танлайди ва танлаш таъсирини ўзига маъкул томонга йўналтиради 
Бунда индивиднинг танланаётган белгиси организм учун хатто эарарли бў- 
лиши ҳам мумкин. Чунончй, инсон ғам хўрлик килмаса, чўчка ёки сут учун 
бокиладиган корамолларнинг энг яхши зотлари бўлмас эди. Табиий тан 
ланишда атроф-мухит шароити танловчи фактор хисобланади. Бунда ҳаёт 
учун мухим бўлган хар кандай белги танланиб боради. Ш у н га кўра, табиий 
танланиш умуман популяций ва тур фойдасига таъсир этади, холос.
Сунъий танлаш натижасида одам томонидан ўз талаблари ва максад- 
ларига мослашган уй ҳайвонлари зотлари ва маданий ўсимликлар навлари 
яратилади Табиий танланиш натижасида эса атроф м уҳитнинг маълум 
шароитида яшашга мослашган турлар ҳосил бўлади.
Инсон деҳкончилик ва хайвонларни қўл га ўргатиш билан ш уғуллана 
бошлагандан бери сунъий танлаш олиб борилади. Табиий танланиш Ерда 
хаёт пайдо бўлган вактдан бошлаб органик оламнинг бутун тарихи мобай 
нида давом этиб келади. Табиий танланиш билан сунъий танлаш бир-бири- 
га чамбарчас б о ғл и к: хайвонлар эотларига ва ўсимликлар навларига сунъий 
танлашдан та ш ка р и, табиин танланиш ҳам таъсир ўтказиб бораверади.
Эволюциянинг бош ка факторлари. Эволюция тўғрисидаги Дарвин иа-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

О ргл н м эл д л л рн ин г м о с л а ш г л н л и г и на у н и н г н и с б и й л и ги
29
зариясининг асосий коидалари ҳоэирги вақтда ўз аҳамиятини йўкотМай 
балки янги далилларга эга бўлнб ривожланди. М утациялар ва комбина- 
цион ўэгарувчанлик тўғрисидаги таълимот ч укур ишлаб чикилм окда, улар- 
нинг пайдо бўлиш механизми текш ирилмокда. Табиий танланиш нинг таъси- 
рини ўрганиш юзасидан эксперименталь та дқи ко тл ар одиб борилмоқда. 
Э волюциянинг янги факторлари аникланм окда, 
популяция тўлкинлари, 
яъни хаёт тўлқинларини шулар каторига киритиш керак.
ГТабиатда лопуляциялар сони доим ўзгариб туради: популяциядаги ин- 
дивидлар сони гоҳ камаяди, гох кўпаяди. Бу процесслар бир кадар мун- 
тазам равишда бир бирини алмаштириб туради, ш унинг учун уларни хаёт 
тўлкинлари ёки популяция тўлқинлари деб аталади. Баъзи холларда улар 
йил фаслларига б о ғл и к бўлади (кўпги на ҳашаротларда, бир йиллик ўсим- 
л икл а р д а ). Б ош қа ҳолларда бундай тўлкинлар анча узо к муддат оралаб 
кузатилади ва иклим шароити ёки о зи к ҳосили ўзгариб туриш ига б о ғл и к 
бўлади (олмахонлар, куёнлар, сичқонлар, ҳаш аротларнинг ёппасига кў- 
пайиб кетиш и). Баъзан ўрмонга ўт кетиши, сув босиши, ж уда к а тт и к со- 
в у к ёки ку р ғо кч и л и к ҳам популяциялар сонининг ўзгариш ига сабаб б ў л а д ^
Бундай тўл кин л а р кам учрайдиган генлар ва генотиплар концентрацня- 
сини популяцияда тамомила тасодифий равишда ва кескин ўзгартиради. 
Т ўлкинлар пасайиши даврида баъзи генлар ва генотиплар тасодифий ра- 
вишда ва биологик кимматидан катъи назар батамом йўколиб кетиши мум 
кин. Б ош калари эса яна шундай тасодифнй равишда сакланиб колади ва 
популяция сони янгидан кўпайганида ўз концентрациясини кескин ошириб 
боради. Популяция тўлкинАари хам, худди мутация процесси сингари, яшаш 
учун кураш ҳамда табиий танланиш учун тасодифий йўналтирилмаган ир- 
сий материал етказиб беради
ГЭволюция ф акторларига индивидларнинг эркин чатиш увига йўл кўй- 
майдиган ҳар хил тўсикла р пайдо бўлиши, яъни изоляция хам киради (15— 
16-бетлар), бу бир тур га мансуб ҳар хил популяцияларнинг ген таркибида 
муҳим ф арк пайдо бўлии^ига, яъни лопуляциялар янада кў п р о к ажралиб 
колиш ига сабаб б ў л а д и ^
Ю корида айтиб ўтилган барча факторлар эволюция процессини аниқ 
бир томонга йўналтирмайди Улар популяциядаги турли генотиплар кон- 
центрациясини ошириб ёки камайтириб туради ва табиий танланиш сама- 
радорлигига таъсир кўрсатади Йўналтириш аҳамиятига эга бўлган бир- 
дан бир эволюция фактори табиий танланишдир, чунки унинг таъсири кон- 
крет мухит шароитига б о ғл и к бўлиб, турлар шу мухитда яшаш учун мос- 
лаш иш ига олиб келади. Табиий танланиш натижасида янги популяциялар 
ва кейинчалик янги кенжа турлар ва турлар ҳосил бўлади.
1 Табиий та нл а ни ш ни н г напуляциида бош ланиш ини кандай туш ун тир иш мумкин?
2. Табиий танлани^ипинг иж одий роли нимадан иборат? 3. Табиатда турлар эволюция 
•
синн ха р акатлантирувчи кучлар ка н а ка ? 4 Ним а учун эараркунанда хаш аротларга 
ка р ш и янги препаратлар яратиш керак? 5. П опуляция тўл ки н л а р и нима ва улар эво- 
лю цияда кандай роль ўйнайди?