Buxoro tarixi

 
5.1.Somoniy va Qoraxoniylar davri siyosiy hayotida 
Buxoroning o‘rni
5.2.Ilm-fan, ta’lim va me’morchilik 
5.1.Somoniy va Qoraxoniylar davri siyosiy hayotida 
Buxoroning o‘rni
Xalifa Ma’mun davrida Somonxudotning nabiralari, ya’ni 
somoniylar xonadoni vakillari Movarounnahrning ayrim shahar va 
viloyatlariga noib qilib tayinlanadi. Samarqapndga Nuh, Farg‘onaga 
Ahmad, Shoshga Yahyo, Hirotga Ilyos tayinlanib, ular xalifaga 
noiblik maqomida bu viloyatlarni idora etishgan. Bulardan ayrimlari, 
xususan Nuh, keyinchalik Ahmad Movarounnharni mustaqil 
boshqarishga harakat qilishadi va hatto mis chaqalar zarb etishadi. 
Ahmad vafotidan keyin 865-yil uning o‘g‘li Nasr Samarqand taxtiga 
o‘tiradi va uni markazga aylantiradi. Nasrning maqsadi 
Movapounnahrning barcha viloyatlarini birlashtirish va Xurosondan 
ajratib olish edi. Tohiriylar davlati barham topgandan so‘ng, 
Movarounnahrni mustaqil idora qilish imkoniyati yanada kengaydi. 
O‘z holiga tashlab qo‘yilgan Buxoro ahli uchun murakkab vaziyat 
yuzaga keladi. Chunki 873- yil Xurosonda tashkil topgan Safforiylar 

---

84 
davlati Tohiriylarga barham berib, Buxoroni o‘z ta’siriga olishga 
harakat qilayotgan edi. Lekin amalda buning uddasidan chiqa 
olmaydi. Shunday vaziyatda Buxoro shahri zodagonlari mashhur faqih 
Abu Xafs Kabirning farzandi Abu Abdulloh boshchiligida o‘zaro 
maslahatlashib somoniylarga murojaat qiladilar va, Samarqandga Nasr 
ibn Ahmad huzuriga elchi yuboradilar. Maqsad Buxoroni Nasr ibn 
Ahmad ta’sir doirasiga kiritish va shaharga somoniylarning bir 
vakilini hukmdor etib tayinlash edi.Nasr bu taklifni mamnuniyat bilan 
qabul qilib, ukasi Ismoilni 874 -yil Buxoroga noib qilib yuboradi. Shu 
sanadan boshlab somoniylarning Buxoroga, keyinchalik butun 
Movarounnahr va Xurosonga hukmronligi boshlanadi. Ayni shu 
vaqtdan boshlab Nasr ibn Ahmad o‘zini butun Movarounnahrning 
hukmdori deb hisoblay boshlaydi va somoniylar hukmronligi tarixida 
birinchi bo‘lib kumush tanga zarb etadi. Shu bir holatning o‘zi uning 
mustaqil hukmdor sifatidagi huquqini mustahkamlar edi. Chunki 
kumush tangalar davlat mustaqilligining ramzi hisoblanib, shu vaqtga 
qadar xalifalik tasarrufidagi viloyatlardan tohiriylargina bunday 
darhamni zarb etish huquqiga ega edilar. Nasr ibn Ahmad shunday 
huquq va vakolatni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘lishiga qaramay, 
ukasi, ya’ni Buxoro noibi Ismoil unga itoat qilishni istamaydi. 
Noibligining dastlabki yillaridanoq Ismoil qator muammolarpga duch 
keladi va ularni uddaburonlik bilan hal qiladi. Jumladan, akasi 
Nasrning o‘ziga nisbatan ishonchsizligini engish, Buxoro atroflarida 
izg‘ib yurgan qaroqchilar to‘dasini tugatish, Buxoro zodagonlari bilan 
umumiy til topish kabi masalalar Ismoilning ziyraklik va aqlu farosat 
bilan ish tutishi oqibatida o‘z echimini topadi. Masalan, Barkad va 
Romitan orasidagi hududda talonchilik qilib yurgan to‘rt ming 
qaroqchiga zarba berib, bu erlarda osoyishtalik o‘rnatishga muvaffaq 
bo‘ladi.
Ismoil Buxoroni iloji boricha iqtisodiy mustaqil boshqarishga 
va Samarqanddagi Nasr xazinasiga yuborilishi zarur bo‘lgan yillik 
to‘lovlarni to‘xtatishga harakat qildi. Natijada aka-uka o‘rtasida 
adovat paydo bo‘lib, u 888-yildagi jangga olib keladi. Jangda 
Ismoilning qo‘li baland kelib, Nasr mag‘lubiyatga uchraydi. Nasr 
asirga olinib sulolaning nomigagina oliy hukmdori sifatida 
Samarqandga yuboriladi. Nasr vafotidan oldin ukasi Ismoilni o‘zining 

---

85 
vorisi etib tayinlaydi va 892-yil, ya’ni Nasr vafotidan so‘ng Ismoil 
butun Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylanadi
1
. 
Ismoil Somoniyning nomi qobiliyatli, zukko, serg‘ayrat davlat 
arbobi sifatida tarixda qoldi. U Movarounnahrni birlashtirgach, 
markazlashgan va har jihatdan qudratli davlat tuzishga intiladi. Shu 
maqsadda dastlab 893-yil shimoldagi Taroz shahrini zabt etib, 
dashtliklarga zarba beradi. Natijada dashtliklarning Movarounnahr 
viloyatlariga uyushtirib turgan uzluksiz yurishlari birham topadi. 
Shungacha Buxoro aholisi vohani o‘rab turgan 300 kilometrli 
“Kampirak” devorini muntazam ravishda hashar yo‘li bilan ta’mirlash 
ishlariga jalb qilinardi. Endilikda bunga ehtiyoj qolmadi, chunki 
Ismoil Somoniy vohani mudofaa qilishni Narshaxiy ta’biri bilan 
aytganda “Toki men tirik ekanman, Buxoro viloyatining devori men 
bo‘laman”, degan ibora bilan o‘z zimmasiga oladi. 
Movarounnaxr aholisining mustaqillikka erishib, bu diyorda 
Somoniylar davlatining tobora kuchayib borishi shubhasiz sharqiy 
viloyatlardan muttasil undirilib olinadigan katta boyliklardan mahrum 
bo‘lgan Arab xalifaligini, bir tomondan, nihoyatda ranjitsa, ikkinchi 
tomondan, cho‘chitar ham edi. Shu boisdan xalifalik safforiylar bilan 
somoniylarni to‘qnashtirishga va bu yosh ikki davlatning har ikkisini 
zaiflashtirib, boy viloyatlarda ma’lum darajada o‘z ta’sirini qayta 
tiklashga harakat qiladi. 900-yilda ular o‘rtasida boshlanib ketgan 
urush Ismoilning g‘alabasi bilan tugaydi. Butun Xuroson somoniylar 
qo‘l ostiga o‘tadi. Noilojlikdan xalifa Ismoilning bunday ulkan 
davlatini tan olishga, unga hukmdorlik yorlig‘ini yuborishga majbur 
bo‘ladi. Shunday qilib, IX asr oxirlarida Movarounnahr Arab xalifaligi 
istibdodidan 
abadiy 
xalos bo‘ladi. Ismoil Somoniy butun 
Movarounnahrni o‘z qo‘li ostida kuchli bir davlat qilib birlashtiradi, 
Xurosonda tashkil topgan Safforiylar davlatiga barham beradi va uni 
o‘z davlatiga qo‘shib oladi. Natijada poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan 
zamonasining eng yirik mustaqil o‘rta asrlar davlati tashkil topadi. Bu 
davlatni somoniylar xonadonidan bo‘lgan hukmdorlar - amirlar X asr 
oxirlarigacha idora qiladilar. 
Movarounnahr mustaqilligining barqarorligi, avvalambor, 
markazlashgan mustahkam hokimiyatning qaror topishiga bog‘liq edi. 
1
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-
матбаа ижодий уйи, 2004. –Б.99-100.

---

86 
Buni yaxshigina anglagan somoniylar o‘z tasarrufidagi ulkan 
mamlakatni boshqarishda dastavval ixcham davlat ma’muriyatini 
tashkil etadilar. U podsho dargohi va devonlar-markaziy hokimiyatdan 
iborat edi. Dargohda amir harami va qarorgohi hamda saroy 
a’yonlariyu navkar va xizmatkorlarining turar joylari bo‘lar edi. 
Narshaxiyning ma’lumoti bo‘yicha, Somoniylar davlati asosan devoni 
vazir, mustavfiy, amidal-mulk, sohibi shurat, sohibi muayyid, mushrif, 
mumallikayi xos, muhtasib, avqof va qazo nomlari bilan yuritiladigan 
10 ta devonlar boshqaruvida idora etilardi. Ular orasida vazir devoni 
bosh boshqaruv mahkamasi hisoblanar va davlatning ma’muriy, 
siyosiy va xo‘jalik tartiboti uning bevosita nazoragi ostida tutib 
turilardi. Barcha devon boshliqlari vazirga tobe edi. Mustavfiy devoni 
xazina (moliya) kirim-chiqimlar; amidal-mulk - davlat hujjatlari va 
elchilik aloqalari; sohibi shurat - soqchiboshi, ya’ni harbiy, xususan, 
amirning muntazam turkiy saroy navkarlari, uning ta’minoti; sohibi 
muayyid - maktubot va axborot, ya’ni pochta; mushrif - saroy 
ishboshqaruvchisi; mumallikayi xos - davlat mulklari; muhtasib - 
bozorlardagi toshu tarozular, narx-navo hamda fuqarolarning 
mafkurasi; qazo - adliya; avqof - masjid va madrasalarning vaqf 
xo‘jaliklari bilan shug‘ullanar edi.
Nasr ibn Ahmad (914-943) davrida Buxoroning Registon 
maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib, 
davlat mahkamasi mana shu maxsus binoda joylashgan edi
1
. 
Mahkama xizmatchilari faqat saroy ahli, ruhoniy va zodagon 
dehqonlardan bo‘libgina qolmasdan, shu bilan birga ular muayyan 
bilimlarga ega bo‘lishi shart edi. Odatda, ular arab, fors tillarini puxta 
egallab olgan, Kur’onni va shariatning asosiy qoidalarini yaxshi 
biladigan, turli fanlardan bir muncha xabardor bo‘lgan savodli 
aslzodalardan tanlab olingan. Shubhasiz, bu o‘rta asrlarning o‘ziga xos 
amaldorlik madaniyati edi. Qadimiy an’analarga asoslangan bu 
madaniyat somoniylar davrida ancha-muncha boyitilgan edi. 
Markaziy mahkama viloyatlardagi mahalliy boshqarmalar bilan 
doimiy aloqada bo‘lgan. Viloyatlarda, maktubot va axborot (pochta) 
devonidan tashqari, barcha devonlarning vakillari bo‘lgan. Viloyat 
devonlari, bir tomondan, mahalliy hakimga, ikkinchi tomondan esa 
1
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-
матбаа ижодий уйи, 2004. –Б.101.

---

87 
markaziy mahkamaning tegishli devonlariga bo‘ysunar edilar. Viloyat 
hokimlari ba’zan vazir deb yuritilardi. Ular sulolaviy xonadonga 
tegishli amirzodalar yoki sobiq mahalliy hukmdorlar hamda zodagon 
dehqonlardan tayin etilardi. Bulardan tashqari, har bir shaharda rais-
shahar boshlig‘i hamda muxtasib - nazoratchisi bo‘lardi. Ularni 
hokimning bevosita o‘zi mahalliy aslzodalar yoki ko‘pincha oliy 
tabaqa 
ruhoniylarning 
nufuzli 
vakillaridan 
tayinlar 
edi. 
Mansabdorlarning xizmat haqi uchun davlatning yillik daromad-
buromadi (byudjeti)ning deyarli yarmi sarf etilardi.