Iii бўлим. Автотранспорт воситаларини хавфсиз бошқариш ва ҳаракат хавфсизлиги асослари

Рu =Gа / q 
* 
j
.
 
 
Изоҳ:
Бунда: 
q – 
эркин тушиш тезланиши;
J – 
автомобиль 
тезланиши. 
 
Автомобилнинг умумий иш вақтига нисбатан унинг текис 
ҳаракатланиш вақти жуда кам. Масалан, шаҳар шароитида 
ҳаракатланганда автомобиль 15-25% вақт текис ҳаракатланади.
35-40% вақт тезликни оширишга ва 30-40% вақт автомобилни 
ғилдиратиб ҳаракатлантириш ёки тормозланишга сарфланади. 
Автомобилни ўрнидан қўзғатиш ва тезликни оширишда тезла-
ниш мусбат, тормозланганда ёки секинланганда манфий бўлади. 
Шунингдек, автомобиль бурилишда ҳаракатланганида ҳам инерция 
кучи вужудга келади. Бунда у кўндаланг йўналишда бурилиш 
марказидан йўналган бўлади ва тезлик ошганда ёки бурилиш 
радиуси камайганда ошиб, кўндаланг инерция кучи вужудга келади. 
Бунда эса у кўндаланг йўналишда бурилиш марказидан йўналган 
бўлади ва тезлик ошганда ёки бурилиш радиуси камайганда ошади, 
кўндаланг инерция кучи автомобиль ҳаракатланиш тезлигига унча 
таъсир этмайди. 
Автомобиль ҳаракатланиш жараёнида инерция кучи тезланиш 
ўзгаришига қараб ўзгаради. Автомобиль тезлигини оширишда 
инерция кучини енгиш учун тортиш кучининг бир қисми сарф-
ланади. Лекин тезликни оширишдан кейин автомобиль ғилдираш 
билан ҳаракат қилса ёки тормозланганда инерция кучи автомобиль 
ҳаракат йўналиши бўйлаб йўналган бўлади, яъни у ҳаракатланти-
рувчи кучга айланади. Айрим мураккаб йўл қисмларидан ўтишда 
буни эътиборга олиб, олдиндан автомобиль тезлигини ошириш 
билан ўтиш мумкин.

---

460 
Автомобиль иш жараёнида ҳаракатланиш шароити узлуксиз 
ўзгариб туради. Масалан, йўл қопламаси тури ва ҳолати, нишаблик 
миқдори ва йўналиши, шамол кучи ва йўналиши автомобиль 
тезлигининг ўзгаришига олиб келади. Ҳатто энг қулай шароитда 
автомобиль тезлигини ва тортиш кучини узоқ муддатга ўзгартир-
масдан сақлаб туриш камдан-кам учрайди.
Ҳаракатланиш тезлигига қаршилик кучлари билан бирга жуда 
кўп бошқа факторлар ҳам таъсир қилади. Буларга қуйидагилар 
киради:

қатнов қисмининг кенглиги;

ҳаракатланиш интенсивлиги йўлни ёритилганлиги; 

об-ҳаво шароити хавфли зоналар (темир йўл кесишмаси, 
пиёдалар йиғилган жойлар);

автомобилнинг ҳолати ва бошқалар.
Мураккаб йўл шароитида барча қаршилик кўрсатувчи кучлар 
йиғиндиси тортиш кучидан ошиши мумкин. Бунда автомобилни 
ҳаракати секинлашиш билан бўлади. Агар ҳайдовчи керакли чора-
ларни кўрмаса (газ педални босишни кучайтириши) автомобиль 
тўхташи мумкин. 
Автомобилни ҳаракатлантириш учун унинг ғилдираклари йўл 
билан тишлашиши керак. Тишлашиш кучи автомобиль массаси, йўл 
ва шина ҳолатига боғлиқ бўлади.