M. Y. Ayupova

F e’lning grammatik shakllarini taqqoslash
B u n d a y lo g o p e d ik ish f e ’lla rn in g sh ax s, s o n , b i r l ik - k o 'p lik
kategoriyalarini va bolalarga so'z birikmalarida beriluvchi nutqning boshqa 
qism k ateg o riy alarin i (o lm o sh , ot) k eyinchalik b o la la r to m o n id a n
o'zlashtirishiga yordam beradi.
509

---

Logoped asosiy e ’tiborni, aynan b ir fe’lni hozirgi va kelasi zam onda 
taqqoslashga qaratish lozim. Bu bolani bajarilayotgan harakatni farqlashga, 
ularga birm uncha aniqlik kiritishiga o ‘rgatadi. Ravishni imkon qadar 
ko ‘proq hozirgi zam on fe’li bilan birga q o ‘llash tavsiya etiladi (hozir, 
m ana, bugun). A w al, ilgari, allaqachon, kecha — ravishlarini esa o ‘tgan 
zam on fe’li bilan qo'llash tavsiya etiladi. Kelasi zam o n fe’llari dastlab 
yordam chi so 'zlar bilan birga beriladi: b o 'lad i, b o 'lam iz kabi.
B olalarni m os keluvchi savollar q o 'y a tu rib , fe ’lning gram m atik 
shaklini to 'g 'ri qo'llashga o'rgatish lozim. M asalan, nim a qilyapti? N im a 
qilyaptilar? N im a qildilar? kabi.
M urakkab gapni shakllantirish
(E rgashgan va b o g ian g an q o ‘shm a gap)
Bolalar uyushiq bo'lakli sodda gaplarni to 'g 'ri tuzishni o'iganganlaridan 
so'ng turli ko'rinishdagi murakkab gaplarni tuzishga etish tavsiya qilinadi. 
M urakkab gap ustida olib boriluvchi logopedik ish bog'langan qo'shm a 
gapdan boshlanadi, so'ng ergashgan qo'shm a gapga o'tiladi.
Bolalarni m urakkab gapni sintaktik va gram m atik jihatdan to 'g 'ri 
tuzishga o'rgatish jarayonidan nutqning savol-javob shaklidan foydalanish 
qulaydir. Shu sababli ishning dastlabki bosqichlarida bolalardan faqat 
qo'yilgan savolga javob bo'luvchi m urakkab gapning ikkinchi qismini 
talaffuz qilish talab qilinadi (Logoped: "N im a u chu n ayiqcha xafa bo 'lib 
o'tiribdi?" Bola: "Chunki, u toliqqan").
Keyinchalik m urakkab gap butunligicha to 'liq talaffuz qilinadi. Bugun 
gapning sintaktik va gram m atik jihatdan to 'g 'ri tuzilganligini kuzatib 
borish m uhim . C hunki ergashgan gapda b o lalar goh bog'lovchining 
ikkinchi qismini, goh egani tushirib qoldiradilar.
Logopedik ish yakuni
Beshinchi bosqich oxiriga kelib bolalar gram m atik jihatd an to 'g 'ri 
so'zlashuv nutqini egallashlari zarur. Biroq ularning m ukam m al nutqida 
ayrim leksik, gram m atik, fonetik noaniqliklar uchrashi m um kin. Bularni 
b arta raf etish o'qitishning keyingi jarayonlarida am alga oshiriladi.
Tayanch tushunchalar:
1. A m orf (grekcha am orhos) — turlanm aydigan so'zlar.
2. Affekt 
(lat.affect us — holat) — h is-h ay ajo n n in g kuchli q o ‘zg ‘alishi, 
em otsional holat.
3. Affektiv nutq — his-hayajonli nutq.
4. D izontogenez — organizm individual rivojlanishining buzilishi. B u atam a 
k o 'p in c h a o n a q o rn id ag i davr (em b rio n a l davr) yoki g o 'd a k lik d avridagi 
buzilishlarni ifodalashda qo'llaniladi.
510

---

5. Ensefalopatiya — bosh miya to ‘qim asida distrofik o'zgarishlar yuzaga kelishi 
bilan o 'tadigan kasalliklar.
Tekshirish uchun savol va topshiriqlar:
1. N u tq n in g turli rivojlanm aganligiga t a ’rif bering.
2. 1-darajali nutqning to 'liq rivojlanmaganligiga ega b o'lgan bolalarning o'ziga 
xos xususiyatlarini ayting va u lar nutqiga tavsif bering.
3. 2 -va 3- darajali N T R g a ega b o 'lg an bolalar n u tq in i taqqoslang va ularga 
tav sif bering.
4. N T R n in g klinik k o 'rin ish la rin i aytib bering.
5. K ichik m aktabgacha yoshdagi N T R va nutq iy rivojlanish te m p in in g
sekinlashuvini differensial tashxis qilib bering.
6. N u tq n in g to 'liq rivojlanm aganligi va oligofreniyani differensial tashxis 
qiling.
7. N u tq n in g to 'liq rivojlanm aganligi va ruhiy rivojlanishning sustlashuvini 
differensial tashxis qiling.
8. N u tq n in g to 'liq rivojlanm aganligi va eshitishning buzilishini differensial 
tashxis qiling.
9. N T R bartaraf etishda korreksion pedagogik ish tizim ini bosqichlar b o'yicha 
yoritib bering.
10. N T R bolalar n u tq in i tekshirish u chun didaktik m ateriallar tayyorlang. 
N u tq kartasi bilan yaqindan tanishing.
11. M axsus bolalar n u tq bog'chasiga borganda nutq i to 'liq rivojlanm agan 
bolalar nutqini kuzating.
12. M axsus bolalar n u tq bog'chasida logoped m ashg'ulotini kuzating va tahlil 
qiling.
511

---