M. Y. Ayupova

Logopedning ish yakuni
T o'rtinchi bosqichda ko'zda tutilgan logopedik ish, bolalar tom onidan
507

---

elem entar so‘zlashuv-m aishiy nutqni egallashga yo'naltirilgan. B olalar 
nutqi kom m unikativ funksiyaga ega bo'lishi lozim.
B olalar birlik va ko'plikdagi barch a kelishiklar doirasida o tlarni 
turlashni, alohida yaxshi tanish fe’llarni son va shaxs bo'yicha o'zgartirishni 
bilishlari zarur. Uch b o 'g 'in li va ayrim to 'rt b o 'g 'in li so'zlam ing b o 'g 'in
tarkibi o'zlashtirilishi lozim . Tovush m unosabati b o'yicha sirg'aluvchi, 
shovqinli, affrikat, sonor tovushlar shakllanm agan holda qolishi m um kin.
O 'qitishning beshinchi bosqichi — gaplar hajmini kengaytirish
M u rakkab gaplar
Logopedik t a ’sir ko'rsatishning asosiy vazifalari:
1. Bog'langan va ergashgan q o 'sh m a gaplar tuzishni o'rgatish.
2. S o'z o'zgartirish bo 'y ich a ishni davom ettirish.
3. Olm osh va sifatni ot bilan m oslashtirishga o'rgatish.
Bu bosqich agram m atizm ko'rinishlari bilan nam oyon bo'luvchi frazali 
n u tq q a ega b o la la r b ilan ishlashga m o 'lja lla n g a n . B olalar lu g 'a ti 
pred m etlar, h arak atlarn in g turli xil n o m larin i, p re d m e t belgilarini, 
shuningdek, ayrim fazoviy va vaqt tushunchalarini ifodaluvchi so'zlarni 
o 'z ichiga oladi. Biroq, bolaning to 'liq lug'ati yoshiga mos kelmaydi.
N utq rivojlanishining bu bosqichida bolalar ko'm akchi so'zlarni qo'llay 
boshlaydilar: ko'm akchilar va ayrim bog'lovchilar. Bolaning bayon qilishini 
murakkablashtirishga intilish, m a’noga mos kelmaydigan bog'lovchilar bilan 
bog'langan so'z birikmalarining tartibsiz to'plam larida nam oyon bo'ladi. 
Bu bosqich uchun turli ko'rinishdagi agram m atizm lar xarakterlidir: bular 
nutq rivojlanishining boshlang'ich davrlaridan qolgan am o rf so'zlar, aniqlik 
mayli o'rniga fe’lning im perativ infmitiv shakllari, flektiv elem entlarni 
aralashtirish, fleksiylarsiz so'zlarni (asosan sifatlarni) qo'llash kabilardir.
Iborali nutqning aniqligi bolada tovush talaffuzining qay darajada 
shakllanganligiga bog'Iiq. Shu sababli b a’zi bolalar nutqi u yoki bu darajada 
tushunarli, b a’zilarniki esa kam tushunarli bo'ladi.
Shu bilan birga bolalarda nutq rivojlanishining ijobiy tom onlari ham
ko'zga tashlanadi: xabar maylidagi ko'pgina fe’l shakllarini to 'g 'ri qo'llash, 
otlarda qo'shim chalarni to 'g 'ri qo'llash kabilar.
K o'pgina to 'rt, besh, hatto olti bo'g'inli so'zlar aksent-ohang jihatdan 
to 'g 'r i talaffuz q ilin ad i, a m m o bola to m o n id a n kam q o 'lla n u v c h i 
so'zlam ing b o 'g 'in tarkibi buziladi (m asalan, m ilitsioner, gultojixo'roz). 
Bu holat nutq rivojlanishining ushbu darajasi uchun tam om ila qonuniydir. 
Bu holatni nafaqat so 'zlam in g tovush, b o 'g 'in tarkibini murakkabligi 
bilan, balki so'zlam ing m orfologik jihatdan m urakkab tuzilganligi bilan 
ham tushuntrish m um kin.
K o'p bo'g'inli so'zlam ing b o 'g 'in tarkibi ustida ishlash jarayonida 
bolalarga so'zning morfologik tuzilishini qulay shaklda tushuntirish lozim.
508

---

Bir o ‘zakli so 'z la rn i taq q o slash m ash g 'u lo tlarin i n u tq n i tu sh u n ish n i 
rivojlantish m ashg'ulotlariga kiritish m um kin.
Logopedik ishni boshlay turib, bola nutqini tekshirish jarayonida 
aniqlangan n utq n o rm alarinin g buzilishini "Bolalar nutqining norm al 
rivojlanishi tizim i” jadvalidagi m a ’lum otlar bilan taqqoslash tavsiya etiladi.
M ustaqil bog'langan nutq shakli ustida ish boshlangunga qadar barcha 
tovushlarni bola nutqiga qo'yish va nutqqa kiritish kerak. Sirg'aluvchi 
affrikatlarni differensiatsiyalanm agan holda qo'llash b u n d an m ustasnodir.