5-Mavzu. Tashkilotlar va ularni boshqarish

Birinchi bosqich – tashkiliy tuzilma tahlili.
 
Mavjud harakatdagi boshqaruv tashkiliy 
tuzilma tahlili u tashkilotga qo‘yiladigan qaysi talablarga bera olishi bera olmasligini belgilab 
beradi. Ya’ni, boshqaruv tuzilmasi sifatni belgilovchi o‘rnatilgan baholash mezonlari bo‘yicha 
ratsional degan savolga ijobiy javob bera olishi kerak. Baholash mezonlariga quyidagilar kiradi:
boshqaruv tamoyillari 
– markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan boshqaruvlararo nisbatdir 
(quyi pog‘onada qancha va qanday qarorlar qabul etiladi? ularning oqibati qanday? har bir 
boshqaruv pog‘onasida qaysi hajmdagi nazorat funksiyalari mavjud?); 
boshqaruv apparati
 
– bo‘linmalarni qayta guruhlash, ular orasidagi o‘zaro aloqaning 
o‘zgarishi, javobgarlik va vakolatlarni taqsimlash, firmalararo aloqalar ko‘rinishini o‘zgartirish, 
boshqaruv apparatida kerakli oraliq zvenolarni bunyod etish va sh.k.
boshqaruv funksiyalari
– strategik rejalashtirishni kuchaytirish (“biznes - reja”ni tuzatish), 
mahsulot sifati nazoratini kuchaytirish, aktsiyalarni joriy etish yo‘li bilan ishchilarni 
boshqaruvga jalb etish, mehnat motivatsiyasiga qarashlarni o‘zgartirish va sh.k.
ho‘jalik faoliyati – 
texnologik jarayonni o‘zgartirish, firmalararo hamkorlikni chuqurlashtirish, 
tashkilotni texnikaviy qayta yangilash va sh.k. Tahlil natijasida tashkilot faoliyatidagi “nozik 
jarayon”larni ajratib olish mumkin.
Ikkinchi bosqich – tashkiliy tuzilmani loyihalash
. Uning usullari: 
1) 
o‘xshash (analogiy)
- o‘xshash tashkilotlardagi boshqaruv tuzilmalarini loyihalashga 
oid tajribalardan foydalanishni nazarda tutadi.
2) 
ekspertli
– ekspert – mutaxassislar taklifini o‘rganishga asoslangan.
3) 
maqsadlarni tuzish
– tashkilot maqsadlari tuzilmalarini ishlab chiqishni va uni ishlab 
chiqilayotgan tuzilma bilan qo‘shish. Ushbu holda boshqaruv tashkiliy tuzilmasi tizimli 
yondoshish asosida quriladi, ushbu tuzilmaning sifat va miqdoriy tahlili hamda uning faoliyatini 
asoslovchi grafik bayoni shaklida vujudga keladi.
4)
tashkiliy modellashtirish
– tashkiliy echimlarning hayotiy ekanligini baholash 
mezonini aniq shakllantirib beradi. Uning mazmuni shundan iboratki, tashkilotdagijavobgarlik 
va vakolatlar taqsimlanishini matematik shakli, grafik va mashinaviy bayonini ishlab chiqish.
Tashkiliy tuzilmaga bo‘lgan talablar 
1. Optimallik
. Agar boshqaruvning eng kam sonli pog‘onasida boshqaruvning hamma 
pog‘onalarida zavenolararo ratsional aloqa o‘rnatilgandagina tuzilma optimal deb hisoblanadi.
2. 
Operativlik
. Ushbu talabning mazmuni shundan iboratki, qabul etilgan qarorlarni amalga 
oshirishda uning keraksiz holga kelib qolishiga imkon tug‘diruvchi qaror qabul eyilganidan 
uning amalga oshirilguncha salbiy o‘zgarishlar sodir bo‘lishi kerak emas.
3. Ishonchlilik.
Boshqaruv apparatining tuzilmasi axborot uzatilishining aniqligini kafolatlay 
olishi, boshqaruvchi komand va boshqa uzatiluvchi ma’lumotlarni buzilishiga yo‘l qo‘ymasligi 
boshqaruv tuzilmasidagi aloqaning to‘xtovsizligini ta’minlash kerak.

---

4. Iqtisodchilik
. Masala shundan iboratki, boshqaruvdan olinadigan samaraga eng kam sarf 
harajatlar bilan erishilish kerak. Buni mezoni sifatida resurslar va foydali natijalarga sarflangan 
mablag‘ning munosabati olinadi.
5. Epchillik
. Tashqi muhit o‘zgarishiga qarab o‘zgara olish qobiliyati.
6. Boshqaruv tuzilmasining qat’iyligi.
Turli xil tashqi ta’sirlar ta’sirida asosiy xususiyatlarini 
yo‘qotmaslik, boshqaruv tizimi va unung elementlarining bir butunligi.
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi mukammalligi uni loyihalashda loyihalash 
tamoyillariga bo‘ysunishga bog‘liq:
1. boshqaruv zvenolarining soni maqsadga muvofiq bo‘lishi va oily rahbardan ish 
bajaruvchigacha axborot o‘tishi uchun sarflanuvchi vaqtni imkon qadar qisqartirish;
2. tashkiliy tuzilma tarkibiy qismini aniq belgilab olish (bo‘linmalar tarkibi, axborot potogi va 
sh.k.).
3. boshqariluvchi tizimdagi o‘zgarishlarga tezda e’tiborni qarata olish xususiyatini ta’minlash; 
4. mavjud masala bo‘yicha eng ko‘p axborotga ega bo‘lgan bo‘linmaga masalani hal etish 
vakolatini berish; 
5. boshqaruv apparati ayrim bo‘linmalarini tashkilotni boshqaruv hamma tizimiga va jumladan 
tashqi muhitga moslashtirish kerak.
Shunday qilib, tashkiliy tuzilmani loyihalash jarayonida uchta bosqich belgilanadi:
analitik
(mavjud amaliyotni va tashkiliy tuzilmani qurishga bo‘lgan talabni o‘rganish); 
loyihalash
(boshqaruv tuzilmasini loyihalash (modellashtirish)); 
tashkiliy
(loyihalangan tashkiliy 
tuzilmani joriy etish).