21. YÜZyil tüRKÇESİnde yeni Ögeler ve yeni SÖZCÜkler

2.2
. SÖZLÜK BİRİMİ OLMA ÖLÇÜTLERİ NELERDİR 
 
Genel dile ait sözlükler, dilin genel çerçevesini çizen söz malzemesini 
bünyelerinde 
barındırır. Bir kelimenin sözlük birimi haline gelebilmesi için 
geçirdiği çeşitli aşamalar vardır. Sözcükselleşme olarak da terimleştirilmiş 
bulunan bu süreçte belirli ölçütlere göre hareket etmek nesnel veriler elde 
etmemizi sağlayacaktır. Çalışmanın temelini oluşturan dildeki yeni türetmeler 
içerisinden belirlenecek yeni sözcük ve yeni ögeleri incelerken bu sürecin nasıl 
1
acikders.ankara.edu.tr/özgüraydin 

---

28 
işlediğini bilmek gerekir. Bir kelimenin sözlükselleşme süreci üzerine çeşitli 
sıralamalar yapılmıştır. Fischer, Bauer ve Schmid gibi isimlerin yaptığı 
sıralamaları genel çerçevede toparlayan Bozkurt sözlükselleşme sürecini şu 
şekilde özetlemektedir: anlık oluşum, yeni öge, yerleşikleşme, sözcük birim 
seçme yani b
asılı yahut dijital sözlüğe girme (2016, s.24). Demek oluyor ki yeni 
ögelerin sözlük macerasında karşılaştıkları yerleşikleşme yani toplumda kabul 
görür hale gelme hususu, kelimelerin sözlüğe alınmasından önceki önemli bir 
değerlendirme konusudur.
Yerleşikleşmenin de çeşitli ölçütleri bulunmaktadır. Yerleşikleşmeyi etkileyen 
unsurlarla alakalı olarak Fischer’ın şu maddeleri konu hakkında fikir verici 
niteliktedir (Akt. Bozkurt, s.41): 
a. S
ıklık: Yeni ögenin kararlı bir biçimde belli bir sıklıkta kullanılmasıdır. 
b. Metin türü 
ve genel metinlerin çeşitliliği: Yeni ögenin farklı metin türlerinde 
kullanılıyor olmasıdır. 
c. Dil içi gerekçeler: 
Sözcüğün farklı yazılış biçimleri (büyük harf, küçük harf, 
ilk harfi 
büyük, kısa çizgili) aynı anda mevcut olduğu zaman, bunlar devam 
eden yerleşikleşme sürecinin devam ettiğini göstermektedir. Yerleşikleşen 
sözcük yavaş yavaş ölçünlü biçimini bulacaktır. 
d. Anlam: 
Eğer anlamı bilinmeyen yeni bir sözcük hâlâ eş anlamlısı ile veya 
açıklaması ile kullanılıyor ise bu, yeni sözcüğün Yerleşikleşme sürecini 
tamamlamadığının göstergesidir. 
e. S
özcük yapımı ve üretkenlik: Bir sözcük ya da bir sözcüğün bir bölümü 
yeni bir ögenin 
uydurulması için çıkış noktası teşkil edebilir. 
Yerle
şiklik ve popülerlik kavramlarının tam da burada ayrılması gerekir. Güncel 
olarak kullanılan bir kelime popüler olduğu için gündemde kalıyor olabilir. 
Kelimenin yerleşikleşmesi ise artık o dile ait olması demektir.

---

29 
Bir s
özcüğün dilde tutunabilmesi için Metcalf’ın belirlemiş olduğu birtakım 
özellikler mevcuttur. Bu 
özellikler şöyledir (Akt. Bozkurt s.42): 
a. 
Kullanım sıklığı (metinlerdeki yinelenme miktarı)
b. Dikkat çekmeme (
sözcüğün önceden biliniyormuş hissi uyandırması) 
c. K
ullanıcıların ve durumların çeşitliği (çeşitli insanların çeşitli durumlarda 
kullanıyor olması) 
d. Anlam ve biçimlerin üretilmesi 
(türevlerinin varlığı) 
e. K
avram dayanıklılığı (zamana ve değişime karşı tutunabilirliği) 
Bi
r sözcüğün sözlükte sözlük birimi yahut madde başı olarak yer alabilmesi için 
öncelikli 
olarak yerleşikleşmesi gerekir. Yerleşikleşmenin ölçütleri ise en geniş 
biçimiyle Metcalf’ın yapmış olduğu sıralamada mevcuttur. Çalışmada bu ölçütler 
göz önünde tutul
arak yerleşikleşmiş ve yerleşikleşmesi ön görülen yeni ögeler 
belirl
enmiştir. Henüz yerleşikleşmemiş yeni ögeleri anlık oluşum olarak 
adlandırmak yerinde olacaktır. Yeni ögenin anlık oluşum aşamasında tespit 
edilmesi Türkçe karşılık bulma sürecini daha anlamlı kılar. Yerleşikleşmiş 
kelimeleri dilde yeni üretimler ya
parak değiştirmekse toplumda yeni bir 
benimseme süreci 
gerektireceği için uzun ve çoğu kez karşılığı olmayan bir 
çaba olarak gözükmektedir.