У збек и с то н рес п у бл и ка си халк, таълим и ва зирли ги



Download 7,65 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/120
Sana30.04.2022
Hajmi7,65 Mb.
#597909
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   120
Bog'liq
fayl 861 20210506

л о зи м
». 
Нуткни 
у з 
вакгида эгаллаш 
болада 
тулаконли 
психика 
пайдо 
булиши 
хамда 
уни 
кейинчалик тугри ривож лантириш нинг энг мухим ва биринчи 
шартидир. 
Уз вакгида дегани — демакки, бола тугилганидан 
кейинги дастлабки кунларда бошланадиган, тулаконли дегани
— тил материали буйича етарли булган ва боланинг хар бир ёш 
боскичида уз им кониятларини тулик ишга солган холда нуткни 
эгаллашга ундовчи машрулотлар демакдир.
Дастлабки 
ёш 
боскичларида 
бола 
нуткини 
ривожлантиришга эътибор бериш шунинг учун \а м мухимки, 
ушбу даврда бола мияси жадал суръагда усиб боради ва унинг 
вазифалари шаклланади. Физиологларга маълумки, марказий 
асаб тизими вазифаларини айнан уларнинг табиий шаклланиш 
даврида осонгина м аш к килдириш мумкин. М аш кдарсиз ушбу 
вазифаларнинг ривожланиши секинлашади ва хагго умуман 
тухтаб хам колиши мумкин.
«Нугк учун ривож ланиш нинг бундай «хал килувчи» даври 
бола хаётининг дастлабки уч йили хисобланади: бу муддатга 
келиб мия нуткий сохаларининг анатомик усиб етилиши 
асосан нихоясига етади, бола она тилининг асосий грамматик 
шаклларини 
узлаштириб 
олади, 
катта 
суз 
захираси 
шаклланади. Агарда дастлабки уч йилда кичкинтой нуткига 
етарлича эътибор берилмаган булса, бу холда келгусида унинг 
урнини тулдириш учун жуда куп мехнат килишга тугри
келади»^.
Нуткни ривожлантириш методикаси бошка хар кандай 
педагогика ф ани сифатида ижтимоий фанлар сирасига киради. 
Тил ва фикрлаш хакидаги таълимотлар унинг методологик 
асоси хисобланади.
Худди 
тил 
каби 
инсоннинг 
биргаликдаги 
мехнат 
фаолияти мобайнида пайдо буладиган ва ривожланадиган 
фикрлаш уни ураб турган борлик акси хисобланади. Тилнинг 
фикрлаш билан мустахкам узвий богликдиги киш иларнинг 
ишлаб чикариш фаолияти, ф икр алмашиш ва биргаликда 
Харакат килиш зарурати туфайли юз беради. Гарчи тил ва 
фикрлаш бир-бирисиз мавжуд булолмаса-да, улар айнан бир 
ходисага тааллукли эмас.
1 Кольцова М.М. Ребёнок учится говорить. М ., 1973, 5-бет.
10


Ф икрлаш — объектиб борлик акси, тил эса — ф икрни 
ифодалаш, мустахкамлаш ва уни бошка кишиларга етказиш 
усули хисобланади. Суз ва тушунча диалектик жихатдан узаро 
бир-бирига богликдир.
Тил 
билан 
ф икрлаш нинг 
узаро 
узвий 
богликдиги 
Хакидаги коида болаларга она тилини укитиш тизимини ишлаб 
чикиш , таълим ва тарбия иш ларининг узаро б о т и к булиши 
Хакидаги талабни асослаш учун хал килувчи ахамиятга эгадир.
Интеллект, яъни ташки дунёни хотира, тасаввур, хаёл, 
фикрлаш шунингдек нутк ёрдамида англаш кобилияти — бу 
инсонни хайвондан ажратиб турувчи мухим хусусиятлардир. Ва 
интеллект хам, нутк \ам инсонда илк болалик ёшида пайдо 
булади хамда у усмирларда ва ёшларда факатгина уларнинг 
организми ривожланаётгани учун эмас, балки улар нуткни хам 
узлаштириб олган такдирдагина жадал такомиллаш иб боради.
Агарда бола атрофидаги катталар уни бешикдан бошлаб 
тугри сузлашга ургатсалар, бу холда бундай бола интеллектуал 
жихатдан нормал ривожланади: унда тасаввур килиш , сунгра 
фикрлаш ва хаёл суриш кобилияти пайдо булади; хар бир ёш 
боскичда 
бу 
кобилият 
такомиллаш иб 
боради. 
Бола 
интеллектининг 
ривожланиш и 
билан 
бир 
вакгда 
унинг 
эмоционал-ирода сохаси хам такомиллашиб боради.
Нуткни 
ривожлантириш
методикаси 
хар 
кандай 
ривожланиш нинг умумий 
шакллари, томонлари ва узаро 
б о ти к д и ги н и
акс 
эттирадиган диалектика 
конунлари 
ва 
тоифаларига таянади.
Тил — тарихий ва узгарувчан ходиса. Хар бир халк, 
миллат, элат ва одамлар кабиласи уз тилига эгадир. Хар бир 
халкнинг тилида мазкур жамиятнинг тарихий ривожланиш 
жараёни, 
унинг 
турмуш 
шароити, 
ижтимоий 
хаётидаги 
узгаришлар ва янгиланиш лар, ижтимоий-мехнат фаолиятидаги 
янги кашфиётлар ва эриш илган натижалари акс этган.
Хар бир тил узининг асосий кисмларига эга — бу лугат 
бойлиги (лексика), товуш тизими (фонетика) ва грамматик 
тузилиши (грамматика)дир.
Лугат бойлиги (лексика) гуё узида бизнинг атроф-олам 
хакида, бир одамнинг психик хаёти хакидаги турли хил 
билимларимизни сакдайди. Суздаги асосий нарса — унинг 
мазмуни ва семантик таркибидир. Лексика тилнинг курилиш 
материали, унинг мазмун томони хисобланади. Тил канчалик 
ривожланган булса. унинг лугат таркиби хам шунчалик бой
11


булади. Хар бир тилдаги куп сонли сузлар ичидан тилнинг 
асосий лугат жамгармасини таш кил киладиган асосий узак 
сузларнинг муайян гурухини ажратиш мумкин. Тилнинг лугат 
жамгармаси — бу лексиканинг жуда баркарор, асрлардан буён 
яш аб келаётган кисми булиб, у барча ёки деярли барча янги 
сузлар ва суз бирикмаларининг вужудга келиши учун асос 
булиб хизмат килади.
Товуш тизими лексика ва грамматика билан узвий 
богликдир. 
Ж аранглаётган 
нутк 
ёрдамида 
инсон 
бош ка 
киш илар билан мулокотда булади хамда уз ф икрлари ва хис- 
туйгуларини ифода килади. Бир тил фонетикаси одатда, бош ка 
тил ф онетикасига ухшаш эмас, яъни жаранглаётган нутк гуё 
бир тилни бош касидан узокдаштиради. Бир тил доирасида 
талаффуз меъёрлари ягона булади (шевалар адабий тилдан 
катта булиб, улар ундан ф арк киладилар).
Тилнинг грамматик курилиши гапда сузлар ва суз 
бирикмаларини 
узгартиришга 
оид 
конунлар 
хамда 
Коидаларнинг умумийлиги хисобланади. Грамматика ёрдамида 
гапдаги 
сузлар 
жойлаш тирилади 
ва 
бир-бирлари 
билан 
Кушиладилар. Сузлар факат гаплар оркалигина 
мулокот 
воситасига айланадилар. Гапдан ташкарида хар кандай сУз, хох 
у она тилидаги, хох чет тилидаги суз булсин, муайян маънога 
эга булмайди. Ш унинг учун тилни урганишда унинг грамматик 
тузилиш ини узлаштириш улкан ахамият касб этади. Болаларга 
таълим 
беришда 
орф оэпия, 
грамматика 
ва 
лексиканинг 
замонавий меъёрларини хисобга олиш зарур.
Нуткни 
ривожлантириш 
методикаси 
психолингвис- 
тиканинг асосий коидалари асосида кур ил ад и. Унинг «тил инсон 
фаолиятининг барча сохаларида мулокот воситаси булиб хизмат 
Килади» 
деган 
асосий 
коидаси 
нуткни 
ривожлантириш 
методикасида дастуриламал булиб хисобланади. Шу боис нуткни 
ривожлантириш 
методикаси 
тарбиячини 
мулокот 
воситаси 
сифатида болалар нуткини ривожлантиришга оид билимлар ва 
Кобилиятлар билан куроллантиришга каратилгандир.
Тилнинг асосини она тилининг лексикаси, товуш тизими 
ва грамматик тузилиши таш кил килади. Мактабгача таълим 
муассасасининг 
нуткни 
ривожлантиришга 
дойр 
дастури 
лингвистикада эриш илган ютукдар асосида ишлаб чикилди ва 
у 
болалар 
лугатини 
бойитиш , 
она 
тилининг 
ф онетик 
жихатларини, грамматик курилиш ини ривожлантириш ни кузда 
тутади. 
Болаларнинг 
турли 
нуткий 
кобилиятларини
12


ш акллантириш да уларга узларининг она тили булмиш узбек 
тили укитилади, яъни улар узбек лексикаси, узбек тилининг 
Узига хос фонетикаси ва узбек тили грамматикасининг узига 
хос хусусиятларини Урганадилар.
Болаларга она тилини укдгишда профессионал ма\оратга 
эга булиш учун педагог нуткни ривожлантириш методикаси 
назариясини чукур урганиши, ушбу ривожланишнинг илмий 
усулларини узлаштириши хамда боланинг нуткини узлаштириш 
Конуниягларини били!ии шарт.
ХУЛОСАЛАР:
• Нуткни 
ривожлантириш 
методикаси 
— 
мактабгача 
таълим муассасасидаги мактабгача ёшдаги болаларда нуткни 
ш акллантириш га 
каратилган 
педагогик 
фаолият 
Конуниятларини урганувчи педагогик фандир.
• М етодиканинг асосий вазифаси — илмий-педагогик 
асосда нуткни ривож лантириш нинг энг самарали воситалари. 
методлари ва усулларини ишлаб чикиш , улар билан мактабгача 
таълим 
муассасалари 
тарбиячиларини 
куроллантиришдан 
иборатдир.
• М етодиканинг асосий мазмуни - болаларда огзаки 
нуткни, атрофдагилар билан нуткий мулокот куникмаларини 
ш акллантириш дан иборат.
• Нуткни 
ривожлантириш 
методикаси 
куйидаги 
саволларга жавоб беради: ниманн ургатиш лозим (болаларда 
Кандай нуткий кобилиятларни тарбиялаш лозим), кандай 
укитиш 
зарур 
(болалар 
нуткини 
шакллантириш да 
кайси 
методлар 
ва 
усулларни 
куллаш 
лозим, 
уларни 
кандай 
шароитларда куллаш зарур), нега энди айнан шундай укитиш 
керак (таклиф этилаётган усуллар назария ва амалиётнинг 
Кайси маълумотлари билан асосланмокда).
НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ:
• «Нуткни ривожтантириш назарияси ва методикаси» 
педагогик ф ани нимани урганади? Мазкур методиканинг 
асосий вазиф асини айтиб беринг.
• Нуткни ривожлантириш методикаси кайси алохида 
методикалар билан алокада булади? Уз жавобингизни ан и к 
мисоллар билан асослаб беринг
• Нуткни 
ривожлантириш 
методикасининг 
услубий 
асосини айтинг. Уз жавобингизни ан и к мисолларда асослаб 
беринг.


• Болада кайси психологик сифатларни ривожлантириш 
нуткка ёрдам беради? У ларнинг узаро богликдиги, бир-бирига 
узаро таъсирини айтиб беринг?
• Урганилаётган тилнинг асосий булимларини айтинг. 
Уларнинг мазмуни, вазифаси нималардан иборат?
• Нуткни 
ривожлантириш
методикасининг 
асосий 
вазифасини илмий асослаб беринг.

Download 7,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish