4. Xotira.
5. M a ’lum otni qo'llash.
T a ’lim va ta ’Iim ja ra y o n id a bolaning
rivojlanish m uam m osi
psixologik markaziy m asalalardan biridir. T a’lim va rivojlanish m uam -
m osiga d o ir qator nazariyalar ishlab chiqilgan bo ‘lib, ulardan biri:
1. A qliy xatti-harakatlar, bilim lar, malaka va ko‘nikm alam i bos-
q ich m a-b o sq ich rivojlantirish nazariyasi (P.Ya. G alperin).
P.Ya. G alperin nazariyasi b o ‘yicha bilimlami o ‘zlashtirish jarayoni
o lti bosq ichn i boshidan kechirib, ularga:
1. Motivasiya.
2. Tushuntirish.
3. M oddiy form adagi xatti-harakatlam i bajarish.
4. B aland ovozda xatti-h arak atlar va vazifalami bajarish.
5. Bajariladigan xatti-harakatlarni ichki rejada ovoz chiqarm ay
bajarish.
6. Faoliyatni fikran bajarishga kirishish.
U sh b u nazariyada ta ’lim ning u ch ta asosiy turlari ajratiladi:
— birinchi turda — xatti-harakatlam i o ‘zlashtirish xatolar bilan
k e c h ad i, berilayotgan m aterial
etarli darajada anglanilm aydi, ta ’lim
o lu v ch i t a ’lim ning asl m ohiyatini tushunib etmaydi;
— ikkinchi turda — m aterialni nisbatan dadil va to ‘la tushunilishi
va m aterial bilan bog‘liq tushunchalam i ajratilishi bilan xarakterlanadi;
— u ch in ch i tu r — tez, sam arado r va bexato xatti-harakatlam i
o ‘zlashtirilishini ta ’m inlab beradi.
V.V. Davidov nazariyasi. U shbu nazariya kichik m aktab yoshidagi
o ‘quvchilam i ilmiy tushunchalam i o ‘zlashtirilishini taig‘ib qiladi. Bunda
o ‘quvchilar tom onidan ta'lim jarayonida nazariy tushunchalar tizimini
o ‘z la sh tirilish i lozim b o ‘lib, bu o ‘z o ‘rnid a xususiydan um um iy
b ilim larga o ‘tilishni ta ’minlaydi.
Q a to r nazariyalar m uam m oli ta ’lim bilan bog‘liq b o ‘lib, L.V.
Z a n k o v va A .M . M atyushkin tom onidan olib borilgan tadqiqotlar
t a ’lim d a m uam m oli darslam i tashkil etishga qaratilgandir.
T a ’lim ning psixologik asoslari m uam m osi ko‘pgina m asalalam i
q a m ra b oladi. T a ’limning m uvaffaqiyati bir qator psixologik om illarga
b o g ‘liq b o ‘ladi. A w alo o ‘quvchining o ‘qishga b o ‘lgan m unosabatiga
t o ‘xtaylik.
Bu m unosabat diqqatda, his-tuyg‘ularda, qiziqishlar va
iro d ad a, shuningdek, shaxsning tutgan yo‘lida nam oyon bo'ladi.
T a ’lim jarayoni, a w a lo , o ‘q uvchilar diqqatini y o ‘lga solishni
ta la b e ta d i. D arslarda k o ‘rgazm ali
qurollardan, tex n ik va E H M
26
vositalaridan foydalanish t a ’iim oluvchida ixtiyorsiz diq qatni yuzaga
keltiradi. T a ’iim jarayonida ta ’iim beruvchining vazifasi darsda ishlash
h o latin i yuzaga keltirishgina em as, balki o ‘q u v ch ilarn in g d a rsd a
o ‘tiladigan materialini idrok etishga tayyor turishlarini kuzatish ham dir.
, Chunki darsjarayonida o‘quvchUarning diqqati o ‘zgarib tu ra d i.O ‘qitish
jarayonida bu qonuniyatlarni nazarda tutish va o ‘quvchilar d iqqatini
m aterialning asosiy jihatlariga jalb etish ham da ulam i takrorlash kerak.
T a ’iim jaray o n in in g sa m a rad o rlig i k o ‘p jih a td a n o ‘q itu v c h i
to m o n id an beriladigan ko‘rsatm alarga ham bog‘liq. 0 ‘qituvchining
roii shundan iboratki, u o‘quvchilarga tegishli ustanovkani hosil qilishi,
nim ani vaqtincha, nimani u m rbod esda olib qolishi kerakligini,
nim ani
butunlay esda olib qolm asdan, faqat tushunib olish kifoya qilishini,
nim ani so‘zm a-so‘z esda olib qolishni, nim aning m a’nosini o ‘z so ‘zlari
bilan aytib berish uchun esda olib qolish zarurligini k o 'rsa tib o ‘tishi
lozim . K uzatishlar ko‘rsatadiki, bunday ko‘rsatm alar berilm aganda,
o ‘quvchilarda ko‘pincha n o to ‘g ‘ri tasaw u rlar vujudga keladi.
0 ‘qitishning emosionalligi t a ’lim ning m uvafîaqiyatliligini
ta ’-
m inlovchi omillardan biridir. T a ’iim berish jarayoni em osional jarayon.
Agar o ‘quvchilarga berilayotgan axborot ularda h e c h q a n d a y his-
tuyg‘u uyg‘otm asa, uni o ‘quvchilar yaxshilab esda olib qolm aydilar.
G ap o ‘quvchilarning psixik holatlari, ya’ni
ulam in g m u ay y a n bir
paytdagi kechinm alari haqida ham borishi kerak, albatta. U lardagi
quvonchli, optimistik kayfiyat o ‘quv faoliyatini ju d a sam arali b o ‘lishini
ta ’m inlaydi. 0 ‘quvchilar em o sio n al ruhdagi m aterialn i d u ru stro q
o ‘zlashtirib oladilar.
0 ‘tkazilgan tajribalar o ‘quvchilar h ech qanday h is-tuyg‘u uyg‘ot-
m ay d ig a n m aterialga q a ra g a n d a , em o sional ru h d a g i m a te ria ln i
yaxshiroq eslab qolishlarini k o ‘rsatadi. 0 ‘qituvchi o 'q u v
jaray o n in in g
em osional tom oni haqida g‘a m x o ‘rlik qilishi kerak. Bu m u a m m o ju d a
m u h im aham iyatga ega. C h un k i, birinchidan, ta ’lim ning m azm u n i
n iho yatd a murakkablashib, hajm i esa g‘oyat kattalashib ketgan. U ning
m uvaffaqiyatli o ‘zlashtirilishiga erishish uchun o ‘q uv ch ilarn in g o ‘quv
faoliyatini kuchaytirishi lozim . Ijobiy tuyg‘ular o ‘quv
m eh n atin in g
sam aradorligiga kuchli ta ’sir etadi. Hafsala bilan bajarilgan b e g ‘araz
m u n o zara paydo bo‘ladi, bahslashiladi, befarq qaragan salbiy m u n o -
sabatda b o ‘lingan ishga esa h e c h qanday hafsala b o ‘lm aydi.
Jam iyatim izdagi m ehnat — ijod, quvonch m anbai. Ó ‘quv m askani
o ‘q u v c h ila r id a o ‘quv m e h n a tig a ijo d iy m u n o s a b a t u y g ‘o tib ,
m eh n atn in g haqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga ko‘m ak-
lashishi k e ra k
Q adim da greklar ju d a ajoyib iborani q o ‘liaydilar: „Talaba —
t o ‘ldiritib turilishi kerak b o ‘lgan idish emas, balki yoqib turilishi
lozim b o ‘lgan m ash’aldir“ .
Bu fikrning tagida ch u q u r m a ’no bor.
Z ero , o ‘qituvchi biz yuqorida ta ’kidlab o‘tgan ta ’lim m etodlari m uam -
m oli ta ’lim , qism an izlanish m etodi va
tadqiqot m etodlaridan keng
q o lla n is h i kerak. T a ’lim jarayonini bugungi kundagi asosiy talabla-
ridan b in erkin fikrlovchi, m ustaqil tafakkurga ega b o ‘lgan shaxsni
shakllantirish b o ‘lib, yuqorida aytib o ‘tiigan m etodlardan foydalanish
u c h q u n la rd an katta m ash ’allar paydo bo‘lishini ta ’m inlab beradi.
T a ’lim jarayonida o ‘quvchilam ing bilishga qiziqishlari g‘oyat katta
aham iyatga egadir. Qiziqish — o ‘quvchilaming em osional bezagi, biror
bu y u m n i, b iro r faoliyatni tan lash munosabati va y o ‘nalishidir.
M a ’lum ki, psixologiyada qiziqishning ikki turi o ‘quvchilam ing
t a ’lim jarayo nid a aniqlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
