Hozirgi paytda iqtisod (moliya) ilmida va jahon amali yotida b oidjet defitsiti va bjaidjet siyosati muam m olari

Hozirgi paytda iqtisod (moliya) ilmida va jahon amali-

yotida b^oidjet defitsiti va bjaidjet siyosati muam m olari-

ga nisbatan bir necha konseptual yondashuvlar mayjud.

Byudjet defitsitiga n isb atan byudjet siyosati ishlab chi-

qilayotgan paytda ularni hisobga olish yoki ularga e'tibor

berish m uhim aham iyatga ega. Shu m unosabat bilan quyi-

da ularning ayrim lari xususida, qisqacha to'xtalib o'tishga

h arak at qilamiz.

Byudjet defitsiti va unga daxldor bolgan b^nidjet siyo-

satining birinchi konsepsiyasi ostida m am lakatning davlat

b^mdjeti har yili balanslashtirilgan bo'lishi kerak, degan

g‘oya yotadi. 0 ‘z navbatida, bu g‘oyaning amaliyotda muvaf-

faqiyatli amalga oshirilishi b^rudjet defitsiti va u bilan bogliq

bo^lgan m uam m olarning barchasini tabiiyki kun tartibidan

olib tashlaydi. Shu m unosabat bilan taTcidlash joizki, bun-

day g‘oya o‘z-o‘zidan yoki su n ’iy ravishda paydo bolm agan.

C hunki o‘tgan XX asrning 30-yillaridagi (1929-1932-yillar)

“Buyuk depressiya”ga qadar har yili balanslashtiriladigan

b^mdjet davlat moliyasi va moliyaviy siyosatning istagan

(ko‘zda tutgan) m aqsadi sifatida um um e'tirof etilgan edi.Biroq bu muammo atroflicha ko‘rib chiqilganda h a r yili

balanslashtiriladigan byudjet antisiklik, b a rq a ro rla sh tiru v -

chi yo‘nalishga ega bolgan davlat fiskal siyosatining sa m a -

radorligini asosan yo‘qqa chiqarishi yoki u n in g bu d a ra ja s-

ini keskin kamaytirishi mumkinligi m a lu m bo'ladi. B u n in g

ustiga har yili balanslashtiriladigan byudjet aslid a iqtisodiy

siklning tebranishini chuqurlashtiradi ham . Bir ta s a w u r

qilib ko'ring: iqtisodiyot ishsizlikning uzoq vaqt davom eti-

shiga duch kelgan. Bunday sharoitda (vaziyatda) ah o li-

ning daromadlari pasayadi, byudjetga borib tu sh u v c h i soliq

tushum lari esa, avtomatik tarzda qisqaradi. B yudjet d efitsiti

va unga daxldor bolgan byudjet siyosati k o n sep siy asin in g

ostida mamlakatning davlat byudjeti h a r yili b a la n sla sh tiril-

gan bolishi kerak, degain g‘oya yotgan h u k u m a t b y u d jetn i

tezda balanslashtirishga h arak at qilib, yo m avjud soliqlar-

ning stavkasini oshirishi, yo davlat xarajatlarin i q isq a rtirish

yoki bir vaqtning o‘zida ana shu ikki varin tn in g k o m b in a t-

siyasidan foydalanishi kerak. Holbuki, b u n d ay c h o ra la rn in g

qo'llanishi oxir-oqibatda jam i talabning y a n ad a k o ‘p roq qis-

qarishiga olib keladi.

Davlat byudjetini har yili b alan slash tirish g a u rin is h p iro-

vardida inflyatsiyani ham rag^batlantirishi m um kin. C h u n k i

inflyatsiya sharoitida aholining pul d aro m ad larin i o sh irish

avtomatik tarzda soliq tushum larini oshiradi. B u n in g n a ti-

jasida b^mdjet daromadlari va xarajatlari o‘rta s id a m u s b a t

farq vujudga kelib, davlat byudjetini b a la n sla sh tirish u c h u n

hukum at yana quyidagi choralam i qo'llashi lozim: yo a m a l-

dagi soliqlaming stavkasini pasaytirish, yo d avlat x a ra ja tla -

rining hajmini oshirish yoki an a sh u ikki ch o ran in g k o m b i-

natsiyasidan foydalanish kerak. B unday sh a ro itd a b y u d je tn i

balanslashtirish m aqsadida ^uqoridagi c h o ralarn in g q o ‘lla-

nilishi iqtisodiyotdagi inflyatsion bosim ni k u ch ay tirad i.

Yuqoridagi m ulohazalardan kelib chiqadigan aso siy x u -

losa quyidagidan iborat: har yili b alan slash tirilad ig an b y u d jet iqtisodiy jihatdan xolis hisoblanmaydi. Ana shu va bosh-

qa m uam m olam ing mayjudligiga qsiramasdan dunyoning

ju d a ko‘p m am lakatlarida byudjetni har yili balanslashtiril-

gan bo'lishini ko‘zda tutuvchi konstitutsion tuzatm ani qabul

qilish g‘oyasini qo^llab-quwatlovchilar mavjud^°.

Byudjet defitsiti va unga daxldor bo^lgan b^rudjet siyo-

sati ikkinchi konsepsiyasining asosiy yoki tub m azmunini

m am lakatning davlat byudjeti h ar yili emas, balki iqtisodiy

sikl davomida balanslashtirilishi kerak, degan g‘oya tash-

kil qiladi. Bu konsepsiyaga ko‘ra m am lakat hukum ati bir

tom ondan, iqtisodiy jarayonlsirga antisiklik ta'sirni amalga

oshirsa, ikkinchi tom ondan, bir vaqtning o‘zida m am lakat

byudjetini balanslashtirishga ham intiladi. Biroq bu holda

^ruqorida qayd etilganidek, byudjet har yili balanslashtiril-

masligi m umkin. Aksincha, bunday vaziyatda iqtisodiy sikl

davomida byudjetning balanslashtirilganligiga erishishning

o‘zi yetarli hisoblanadi.

Bu konsepsiya ham o‘zining mantiqiy asosiga ega. Uni

oddiy, oqil va jozibador, deb hisoblash mumkin. Bulaming

sababi shundaki, bu konsepsiyaga binoan ishlab chiqarish-

ning qisqarishiga qarshi turish uchun hukum at dastlab, bir

tom ondan soliqlarni pasaytirishi va ikkinchi tomondan, dav-

lat xarajatlarini oshirish evaziga ongli ravishda byudjet de-

fitsitini vujudga keltirishi kerak. Navbatdagi inflyatsion ^mk-

salish davrida esa aksincha, hukum at soliqlarni oshirishi va

davlat xarajatlarini qisqartirishi lozim. Ana shu asosda vu-

judga keladigan byudjetning ijobiy qoldig‘i iqtisodiy pasa^dsh

davrida vujudga kelgan davlat qarzlarini (byudjet defitsitini)

qoplashga sarf qilinishi mumkin. Shunday qilib, yuqoridagi-

lardan ko‘rinib turibdiki, bunda m am lakat hukum ati ijobiy

(pozitiv) antisiklik siyosatni amalga oshira borib, bir vaqt-

ning o‘zida byudjetni ham balanslashtiradi. Faqat bunday

Bir tasawur qilib koVingchi, buning sabablari nimalardan iborat ekan? balanslashtirish har yili em as, balki bir n e ch a yil davom et-

gan davrda amalga oshiriladi.

0*zining bir necha ijobiy tom onlariga q a ra m a sd a n bu

konsepsiyada ham hisobga olinishi yoki h al etilishi k e ra k

bolgan bir necha m urakkab m uam m olar bor. Iqtisodiy sikl-

dagi pasayish va yuksalishning o‘z ch uqurliklari va davom -

iyligi jihatidan bir-birlaridan farq qilishi m um kinligi a n a

shunday m uam m olardan biridir. M asalan, am aliy o td a ba'zi

hollarda chuqur va uzoq davom etgan p asay ish y u k sa lish -

ning qisqa davri bilan ham xarakterlanishi m u m k in . B u n d ay

vaziyatda iqtisodiy pasayish davrida vujudga kelgan k a tta

miqdordagi defitsitni qisqa m uddatda davom etg an y u k sa -

lish davridagi byudjetning ijobiy qoldig‘i h iso b id an q o p lash -

ning iloji bo^lmaydi va demaik, bu yerda siklik x a ra k te rd a g i

bjmdjet defitsiti mavjud bo^lib qolaveradi.

Va nihoyat, byudjet defitsiti va u n g a daxldor b o ‘lgan

b^mdjet siyosati uchinchi konsepsiyasining negizida fu n k -

sional moliya, degan g‘oyayotadi. Bu konsepsiyaning g‘oyasi-

ga muvofiq byudjetni balanslashtirish to‘g‘risidagi m a s a la -

uni har yili balanslashtirish kerakm i yoki siklik a so sd a bal-

anslashtirish zarurmi, bu prinsipial aham iyatga ega e m a s, u

ikkinchi darajali aham iyatga molik bo^lgan m asala. C h u n k i

davlat moliyasining asosiy m aqsadi byudjetni em as, b alk i

eng awalo, noinflyatsion to^liq bandlilikni ta 'm in la sh d a n ,

ya'ni iqtisodiyotni balanslashtirishdan iborat. Agar a n a s h u

maqsadga erishish byudjet darom adlari va x a ra ja tla ri o ‘rta -

sidagi barqaror ijobiy saldo yoki k atta, o‘sib b o ru v ch i d a v la t

qarzlari sharoitida amalga oshirilsa, mayli - o sh irilav ersin .

Bu konsepsiyaga muvofiq davlat byudjeti defitsiti yoki profit-

siti bilan bog^liq bolgan m uam m o yuqori m uqobil d a ra ja d a g i

uzoq davom etuvchi iqtisodiyotdagi p asay ish lar yoki b a rq a ro r

inflyatsiya bilan qiyoslaganda deyarli ah am iy atg a ega e m as.

Chunki davlat byudjeti aw alo, m akroiqtisodiy b a rq a ro rlik k a

erishish va uni qo‘llab-quw atlash in stru m en ti h iso b la n a d i.Ana shu m aqsadga erishish uchun har qanday darajadagi

byudjet defitsiti yoki profitsitiga borilishidan hukum at shub-

haga tushm asligi lozim.

Byudjet defitsiti va unga daxldor bo'lgan byudjet siyosati-

ning ikkinchi va uchinchi konsepsiyalari byudjet defitsiti-

ga yo'naltirilgan va m am lakat pul xo'jaligining salohiyatiga

tayanadigan moliyaviy siyosatning asosida yotadi. Bunday

siyosat quyidagilarning bolishini taqozo etadi:

• m am lakatning pul salohiyati doirasida moliyaviy tad-

birlar aniq dasturining mavjudligi;

• byudjet defitsitining rivojlanishi ustidan nazorat va

uni qoplash m anbalarini qidirib topish;

• eng yuqori iqtisodiy sam ara beradigan tadbirlarga

byudjet m ablaglarini ajratish.

Bu siyosatni egallash jam iyatga b^mdjet defitsitining op-

timal (oqilona) olcham ini topishga imkon beradi. Masalan,

o‘tgan XX asm ing 80-yillarida YalMga nisbatan byudjet de-

fitsiti Fransiyada 9,6%ni, AQShda - ll,6 % n i, Germaniyada

- 14,0%ni, Y aponiyada- 15,6%ni, B elgiyada-25,l% ni, Itali-

yada - 25,2%ni va Gretsiyada - 31,2%ni tashkil etgan. Bi-

roq b^mdjet defitsiti bilan bog‘liq bo^lgan siyosat u qanchalik

jozibador bo‘lmasin, nisbatan k atta miqdordagi byudjet de-

fitsitlari hatto iqtisodiy jihatdan “hoy” sanalgan m am lakatlar

u chun ham keskin salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Xus-

usan, dunyoda eng kuchli iqtisodiyotga ega bolgan AQSh

iqtisodiyoti uzoq yillar davomida federal byudjetning barqa-

ror defitsitli sharoitida faoliyat ko‘rsatib kelgan bo^lishiga qa-

ram asdan, o‘tgan asm ing 90-yillari o'rtalariga kelib, federal

byudjet defitsiti shunday k atta (yirik) darajaga yetdiki, bu

n arsa unga qarshi kurashish u chun ta'sirchan vositalam i

qidirib topishga AQSh hukum atini m ajbur etdi.Zamonaviy soliq siyosatini ishlab chiqish va u n i h a y o tg a

tatbiq etishni uning fundam ental asoslarini an iq lab o lish siz

tasaw u r etib bolmaydi. Buning u ch u n eng a w alo , soliqlar,

soliq tizimi va soliq siyosatiga tegishli bo'lgan am ald ag i

vaziyatga aniqlik kiritish zarur. Ana shu vaziyat keyingi b ir

nechao‘nyillikdavomidaO‘zbekiston R espublikasining b u y u k

iqtisodiy eksperimentni o‘z boshidan kechirayotganligi, u n g a

ko‘ra xalq xo‘jaligini rejali usulda b o sh q arish d an iqtisodiy

taraqqiyotning bozor mexanizmlaridan foydalanishga o‘tila-

yotganligi bilan xarakterlanadi. Yangi iqtisodiy in s tru m e n tla r

awalgi iqtisodiy tizimning qoldiq elem entlari va iqtisodiy

munosabatlar subyektlaming ongida m u stah k a m ildiz ot-

gan an'analar bilan birgalikda yasham oqda. Bu ja ra y o n

o'tish davri iqtisodiyotiga ega bo'lgan m am lakat b ir v a q tn in g

o‘zida huquq, siyosat va iqtisodiyot sohalarida tegishli o‘zga-

rishlam i parallel ravishda amalga oshirish z a ru r bo^lganligi

uchun yanada murakkablashayotir. Iqtisodiyotni q a y ta q u -

rish m alum darajada ishlab chiqarishning q isq a rish ig a ,

infiyatsiyaning o‘sishiga, ishsizlikning vujudga k elish ig a,

davlat sektorining qisqarishiga olib kelm oqda. B u n d a y sal-

biy hodisalarga barham berish kerak. Shu m u n o sa b a t b ila n

soliq siyosati va mamlakatimizdagi soliq organlari tizim in in g

sam arili isloh qilinishi iqtisodiyotimizni bozor iziga k o ‘ch i-

rishda muvaffaqiyatga erishishning asosiy o m illaridan biri

ekanligini hozirgi paytda deyarli ham m a tan olayapti.

Soliqlar muammosi bizning mamlakatimizda am alga

oshirilayotganiqtisodiyislohotlaramaliyotidagiengmurakkab m uam m olardan biri hisoblanadi. Bugungi k u n d a ju d a

keskin tanqidga uchrayotgan, ju d a qaynoq m unozaralarga

sabab bo‘layotgan, isloh qilish bo^yicha tahlil obyekti va

qaram a-qarshi g‘oyalarga ega bo^layotgan soliqlardan bo‘-

lak islohotlam ing boshqa bir yo‘nalishi yo‘q. B oshqa bir

tom ondan esa, soliq tizimi bozor m unosabatlarining eng

m uhim elem entlaridan bo^lib, m am lakatdagi iqtisodiy

o‘zgarishlam ing muvaffaqiyati ko‘p jih atd an u n g a bog^liq.

Shuning u ch u n ham hozirgi vaqtda yaratilgan soliq tizimini

keskin (tubdan) qayta o‘zgartirish to‘g‘risidagi takliflarga

ju d a ehtiyotkorlik bilan yondashish zam r. B unday hollarda

faqat bir daqiqalik sam arani (qaytimni) hisobga olm asdan,

balki bu takliflarning m am lakat iqtisodiyoti va moliya-

sining barch a tom onlariga qay darajad a ta'sir etishi albatta,

inobatga olinmog‘i lozim.

Tabiiyki, ideal (benuqson) soliq tizimini jam iyatdagi iqti-

sodiy m unosabatlam ing o‘zigaxos xususiyatlari, undagiyara-

tilgan ilmiy va ishlab chiqarish salohiyatini hisobga oluvchi

m uhim nazariy asos yordam idagina yaratish m um kin.

Soliq tizimi xo‘jaliklardagi bozor m unosabatlari rivojla-

nishiga ta'sir qilishi, tadbirkorlikning taraqqiy etishiga yor-

dam berishi va bir vaqtning o‘zida aholining kam ta'min-

langan qatlam i tu rm u sh tarzining pasayib ketishiga to‘sqinlik

qilishi kerak.

Ana shunday sharoitda bozor iqtisodiyotida soliq tizimini

tashkil qilishning asosiy prinsiplari tariqasida quyidagilam i

ko‘rsatish m um kin:

• yuridik va jism oniy shaxslam ing darom adlari, ular-

ning m ulkiy ahvolini hisobga olish im konini bem vchi soliq

tizimi, ularning turlari, to‘g‘ri (bevosita) ham da egri (bilvosita)

soliqlar nisbatining bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos

tarzda rivojlanishi;

• m ulkchilik shakliga va uning tashkiliy-huquqiy shakl-

lariga bog^liq bolm agan holda xo‘jalik ^mritishning sam a-

radorligi u ch u n barch a soliq to^lovchilarga n isb atan yagona

talablarni o‘m atish m aqsadida soliqqa tortish uslublarini

universallashtirish; • daromad olishning manbayi, xo‘jalik y u ritish so h asi

va iqtisodiyotning tarmog'iga bog'liq bo‘lm agan h o ld a soliq

miqdorini hisoblashda bir xil yondashish;

• soliqqa tortishning bir m artalilik tam oyilini ta 'm in la sh

va ikki martalik soliqqa tortishga yo*! qo^ymaslik;

• soliq tolovchiga korxona va tash k ilo tn in g sog^lom

rivojlanishini ta'minlaydigan, ishchi kuchini ta k ro r ish lab

chiqarish imkonini benivchi soliqqa to rtish n in g h issa sin i

(qismini) hamdasoliq stavkasini belgilashning (o‘rn a tish n in g ,

aniqlashning) ilmiy jihatdan asoslanganligi;

• daromad darajasi yoki m ol-m ulkning qiym atiga va

bir vaqtning o‘zida xo‘jalik yuritishning bozor aso sla rin i

soglom rivojlanishiga sheiroit yaratib berishiga q a ra b soliq

stavkalarini tabaqalashtirish (differensiatsiyalashtirish);

• uzoq vaqt davomida soliq stavkalarining barqarorligini,

ulam i hisoblashning oddiyligini ta'm inlash;

• tadbirkorlik faoliyatiga m ablag‘larni in v estitsiy alash -

tirish jarayonini real rag^baUantiradigan va bir v aqtning o ‘zida

ijtimoiy adolat prinsiplariga javob beradigan, fu q aro larg a

kun (hayot) kechirish minimumini kafolatlaydigan soliq

imtiyozlari tizimini o‘rnatish;

• soliq tolovchilarning bsircha toifalariga n isb a ta n soliq

imtiyozlarining yagonaligi;

• kuchli, aniq ishlaydigsin, texnik jih a td a n y ax sh i

jihozlangan soliq xizmatini yaratish;

• davlat boshqaruv darajasi boVicha soliqlarning an iq

taqsimlanishP^

Biroq mamlakatimizda amal qilib kelayotgan soliq tizim i

yuqorida qayd etib o‘tilgan prinsiplarning b arc h asig a h a m

toliq javob berayotgani yo‘q. Boshqa bir tom ondan, am ald ag i

soliq tizimi soliq to^lovchilaming ham (soliq y u k lam asin in g

og‘irligi, tadbirkorlar huquqini cheklanganligi, q o n u n iy va

meVoriy hujjatlarni (aktlarni) talqin qilishning m u rak k ab lig i,

chigalligi, bir xil emasligi, qonunlarga va tegishli m e'yoriy

Bu va shunga o'xshash boshqa prinsiplar xususida o'quv qollanm a-

mizning 4.3-paragralida yana bir bor to'xtalamiz va ularga izoh berishga

harakat qilamiz. hujjatlarga tez-tez o‘zgar-tirishlarning kiritib turilganligi va

boshqalar), soliq xizm atining ham (soliq to la sh d a n qochish

im koniyatlarining ko‘pligi, turli xildagi im tiyozlam ing

mavjudligi soliq to‘lovchilar o‘rtasid a notenglikni vujudga

keltirayotganligi va m am lakat iqtisodiyotiga zarar yetka-

zayotganligi, iqtisodiyotda qisqa m u d d atlard a faoliyat ko‘r-

satayotgan firm alam ing mayjudligi, soliq xizm ati huquqining

cheklanganligi, soliq inspektori ishining xavfliligi, og‘irligi,

kam maoshligi va boshqalar) m anfaatlariga to^liq darajada

javob berm ayapti.

Umumiy jih atd an olib qarag an d a m am lakatim iz soliq

tizimini isloh qilishning bir necha y ollari m avjud bo^lib, u lar

quyidagicha bo'lishi m um kin:

• muvaffaqiyatli ravishda faoliyat ko‘rsatayotgan va

0 ‘zbekiston sharoitiga yaqin bo^lgan g‘arb m am lakatlaridan

birining soliq tizim idan n u sx a olish;

• o‘tish davri iqtisodiyotiga m oslashtirilgan soliq tizimla-

rining biridan foydalanish;

• iqtisodiy taraqqiyot yo^lidan muvafaqqiyatli ravishda

ilgari borayotgan o‘tish iqtisodiyotiga ega bo^lgan m am lakatlar

va rivojlangan xorijiy m am lakatlar tajribasiga tayangan

holda b utunlay yangi soliq tizimini ishlab chiqish (yaratish).

0 ‘zbekistonda hozirgi paytda am al qilib kelayotgan soliq

tizimini tezda va tubdan o‘zgartirishga qaratilgan h ar qanday

tadbir m am lakat iqtisodiyotiga tuzatib bo^lmaydigan zarar

yetkazishi mumkinligi, shubhasiz. Bu yerda soliqlar va soliqqa

tortishning rivojlanishi tarixi iqtisodiy rivojlanish darajasi

jihatidan turlicha bo^lgan m am lakatlardagi soliq tizimlarini

o‘rganish va tahlil qilish ham da olingan bilimlarni 0 ‘zbekiston

sharoitiga m uvofiqlashtirish (moslashtirish) asosida puxta

o'ylab, hisob-kitob qilib yondashish m aqsadga muvofiq.

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining dastlabki bosqich-

larida sotsialistik iqtisodiyotda h u k m surgan soliq tizimi

am aliyotivauningtarkibiytuzilishiO ‘zbekistongaham «meros»

bolib o‘tdi. U ndan keyingi davrlarda bo‘lgan o‘zgarishlam ing

s u r’atlari va yo‘nalishlarini belgilashda quyidagilar o‘zining

asosiy ta'sirini ko‘rsatdi: davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va yalpi ichki mahsulotda davlat sektori salm og'ining yuqo-

ri darajadaligi; «kelishuvli soliqlar»ning m avjudligi (bir xil

vaziyatdagi ikki soliq tolovchi bir-birining q a n c h a soliq

tolayotganligini bilmasligi); soliqlarning m avjud ekanligini

aholidan yashirish va soliq intizomiga uctiyoriy rav ish d a rioya

qilish an'analarining yo‘qligi; soliq organlarining rivojlan-

maganligi va aholining davlat institutlariga n isb a ta n m a lu m

darajadagi ishonchsizligi va boshqalar.

0 ‘zbekiston Respublikasida amaldagi soliq tizim ining

qandaysharoitlardavujudgakelganligini (paydo bo‘lganligini)

ham esdan chiqarmaslik kerak. Bozor toifasidagi iqtisodi-

yotda soliqlar va soliq tizimi bozoming eng asosiy in stru m ent-

laridan hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sh aro itid a d avlat

boshqaruvining barcha darajalarida olinadigan soliqlar

bjmdjet jami daromadlarining 90-95 foizini sh ak llan tirad i.

Ana shu munosabat bilan soliq tizimini sh ak llan tirish , soliq-

larni to‘plash va ulardan foydalanish m exanizm ini y a ra tish

alohida (birinchi darajali) aham iyat kasb etadi.

1987-1990-yillarda joriy etilgan iqtisodiy norm ativ va

limitlar tizimi, resurs tolovlari, ularning m arkaziy h u k u -

mat tomonidan yuqoridan taqsim lanishi zaruriy (ko‘zlangan)

natijalarga olib kelmadi. Ular boshqaruvning rejali u slu -

blaridan bo^lib, oqibat natijada moliyaviy boqim andalikni

tug‘dirdi. Soliq tizimining asosiy m aqsadi reja to p sh iriq larin i

bajarishdan iborat bolgan korxonalam ing faoliyat m an faat-

lariga bo^sundirilgan edi.

Sobiq SSSR iqtisodiyotida soliqqa to rtish n in g tarkibiy

tuzilishini o‘zining hajmi (olchami) bo'yicha bir-biriga ten g

bolmagan b^oidjetga borib tushuvchi ikki guruhdagi soliqlar

tashkil etgan. Birinchi gum hga korxonalar foydasidan a jra t-

malar: fond haqi to^lovlari, qafiy renta to^lovlari, keyinroq

foyda solig‘i bilan almashtirilgan b^mdjetga olinadigan foy-

daning ozod qoldig‘i kabilar kirgan. Oborot solig‘i va b y u d -

jetga sotsial (ijtimoiy) sug^urta badallari ham sh u g u ru h g a

kiritilgan. Ana shulardan tarkib topgan birinchi g u ru h yor-

damida byudjet daromadlarining 70 foizgacha bo‘lgan qism i

shakllangan.