I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ochiq urug‘lilar yoki qarag‘aylar. 
Bular urug‘ beruvchi o ‘simliklar 
bo‘lib, urug'ida murtagi b o lad i. M urtagida boshlang‘ich ildizcha, po- 
yacha va bargchalar joylashadi. Biroq urug‘lari tashqi tom ondan meva kati 
bilan qoplangan, yalang‘och bo‘ladi va shu sababli bu o'simliklar ochiq 
urug'lilar deyiladi. Ochiq urug‘lilarga faqat daraxt v abuta o ‘simliklar kiradi, 
ular orasida o'tsim on vakillar uchramaydi. Ochiq urug'lilarning 850 dan 
ortiq turi bo‘lib, yer yuzida keng tarqalgan, ayniqsa, shimoliy yarim sharda 
ularning vakillari cheksiz o ‘rmonlarni hosil qiladi. Eng ko‘p uchraydigan 
vakillariga qarag'ay, pixta, yel, tilog‘och, archa daraxtlari kiradi. U larn­
ing ko‘pchiligi bargga ega. Poya tuzilishida ksilema kuchli rivojlangan bo‘lib, 
ular asosan traxidlardan tuzilgan. Urug'lilar ham boshqa urug‘li o ‘simliklar 
singari har xil sporali o ‘simliklar hisoblanib, ularning ko‘payish organlari 
erkak va urg‘ochi qubbalarga ajraladi. Qubbalari ko‘pincha bitta o ‘simlikda 
joylashadi.
U rg‘ochi q ubbalarida m akrosporangiyalarni olib yuruvchi yirik 
makrosporafillari b o ‘ladi. Har xil makrosporafilda bittadan makrosporasi 
bo ‘lgan 2 ta makrosporangit joylashadi. Makrosporangit tashqi tom ondan 
integuliet bilan qoplangan. Makrosporangit tashqi tomondan integuliet bilan 
qoplangan. Makrosporangit urug‘ kurtak ham deb ataladi. Urug‘ kurtakning 
Mikropile tomonida bittadan tuxum hujayrasi bo ‘lgan 2 ta arxegoaxit 
joylashadi. Erkak qubbasining mikrosporofillarida 2 tadan mikrosporangit 
joylashib, uning ichida mikrosporalar yetishadi. Hosil bo‘lgan mikrosporalar 
yetishib erkak gametofiti cffong hosil qiladi. Chang mikrosporangiydayoq 
o ‘sa boshlaydi. Chang yadrosi bo'linib, ikkita pratalleal hujayra hosil qila­
di. Biroq ular keyinchalik reduksiyalashib nobud bo‘ladi. Ma’lum vaqt o‘tgach 
mikrospora yadrosi ikkiga bo‘linib, ikki yangi anteridial va vegetativ hu- 
jayralami hosil qiladi. Anteridial hujayradan ikki erkak jinsiy hujayra-spermiy, 
vegetativ hujayradan esa spermalarni tuxum hujayraga yetuvchi chang 
naychasi hosil bo‘ladi. Urug‘ kurtakka tushgan chang rivojlanib, chang 
naycha mikropila orqali endospermadagi arxigolitga borgach yoriladi. 
lchidan chiqqan spirmiylardan biri arxegoniydagi tuxum hujayra bilan
83

---

qo‘shiladi. Bu esa urug'lanish deyiladi. Tuxum hujayra shu tarzda urug‘lanadi 
va undan murtak vujudga keladi. Urug‘ yetilgandan so‘ng qubbadan tushib 
tarqaladi. Ochiq urug‘lilaming xo‘jalikda ahamiyati ulkan. Ulardan yog‘och 
qurilish materiallari, meditsina sanoati uchun xomashyo olinadi. Ko‘pchilik 
vakillari dekorativ o ‘simlik tariqasida foydalaniladi. Ochiq urug'lilar ham 
devon davrida paydo bo'lib, (350 mln. yil oldin) poleazoy erasining oxiri, 
mezazoy erasining boshlarida paporotniklarni siqib chiqarib, yer yuzida 
keng tarqaldilar.