Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

1. Соф миллий маҳсулотнинг тақсимланиши, истеъмол ва жамғарма фондларининг
шаклланиши.
Умуман олганда маҳсулотни, бинобарин даромадларни тақсимлаш ҳар доим бир хил
бўлмай, балки шу даврда амал қилиб турган иқтисодий муносабатлар тизимига, жумладан
мулкчилик муносабатларига боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқаришнинг моддий шарт-шароитлари,
яъни капиталга мулкчиликнинг турли шакллари мавжуд бўлган, ерга эса давлат мулки бўлиб
турган шароитда яратилган миллий маҳсулот мулк эгалари (давлат, жамоа, хусусий, шахсий)
ва ишчи кучининг эгаси бўлган ишчи-хизматчилар ўртасида тақсимланади. Давлат ихтиёрига
ер рентаси, тадбиркорлик фойдаси ва мамлакат манфаатларини қондириш учун
даромадларнинг бир қисми келиб тушади.
Миллий маҳсулотдан энг аввало шу маҳсулотни яратишда қатнашган ишлаб чиқариш
воситаларининг қиймати, аниқроғи амортизация суммаси ажратиб қўйилади, чунки бу сумма
асосий ишлаб чиқариш воситаларини (асосий капитални) қайта тиклаш учун зарурдир.
Ундан кейин турли хил табиий офат ва бошқа турли хил ҳодисаларнинг таъсирини
бартараф этиш, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишни ўз маромида тўхтовсиз олиб бориш
учун суғурта фондлари, қариялар, болалар, ногиронлар ва турли бошқа кам таъминланган
оилаларни ҳимоя қилиш учун ижтимоий ҳимоя фондларига ажратилади.
- давлатни бошқариш, мамлакат мудофаасини мустаҳкамлаш, аҳолини тинч ҳаётини
ва меҳнатини қўриқлаш учун, мамлакат миқёсида фан маданиятни, таълим тизимини,
соғлиқни сақлашни ривожлантириш учун фондлар ажратилади. Ички миллий маҳсулотнинг
юқорида айтилганлардан қолган қисми ҳозирги замон бозор иқтисодиёти шароитида
капитал, ер эгалари ва ишчи кучи эгалари ўртасида тақсимланади. Ва жамият аъзоларининг
ихтиёрига келиб тушади.
2. Истеъмол ва жамғарма ўртасидаги оптимал нисбат.
Унумли истеъмол бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлиб, ишлаб
чиқариш воситалари ва инсон ишчи кучининг истеъмол қилинишини, яъни улардан
фойдаланиш жараёнини англатади.
Шахсий истеъмол ишлаб чиқариш соҳасидан ташқарида рўй бериб, бунда истеъмол
буюмларидан бевосита фойдаланилади ёки улар тўлиқ истеъмол қилинади. Миллий даромад
истеъмол фонди ҳамда жамғарма фондига бўлинади.

---

136
Истеъмолчилик сарфлари - бу аҳоли жорий даромадларининг тирикчилику
неъматлари ва хизматлар учун ишлатиладиган қисми.
Жамғарма - бу аҳоли, корхона ва давлат жорий даромадларининг келажакдаги
эҳтиёжларини қондириш ва фоизли даромад олиш мақсадларида тўпланиб борилиши. Унинг
ҳажми даромаддан истеъмолчилик сарфларини айириб ташлаш йўли билан аниқланади.
Даромадларда стеъмолчилик сарфлари улуши қанчалик юқори бўлса, жамғарма ҳажми
шунчалик кам бўлади. Жамғарманинг ўсиши эса иқтисодий маънода маблағларнинг
истеъмол буюмлари харид қилишдан инвестицион товарларга йўналтирилишини билдиради.