Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

.
Корхона миқёсида капиталдан олинадигаи самара даражаси асосий капиталнинг
бир
сўми
эвазига корхона ишлаб чиқарадиган маҳсулот миқдори (М) билан, капитал
сиғими эса корхонада ишлаб чиқарилган маҳсулот нинг (М) бир сўм ҳисобига қанча
асосий капитал қиймати тўғри келиши билан тавсифланади:
Корхонадаги меҳнат воситаларининг айрим турларидан фойдаланиш самарадорлиги
натурал кўрсаткичлар ёрдами билан аниқланади. Масалан, бир тўқув дастгоҳида метр
хисобида бир кунда тўқилган мато, бир автомобилда бир кунда тонна ҳисобида ташилган юк
ва ҳоказо.
Асосий капитал (фондлар) ҳаракати айланма капитал ва муомала маблағлари ҳаракати
билан узвий боғлиқ. Шу сабабли айланма капитал ва айланма маблағлардан фойдаланиш
самарадорлигини аниқлаш ва уни ошириш омилларини кўрсатиб бериш муҳим аҳамиятга
эга.
Айланма капиталдан фойдаланишнинг умумлашган кўрсаткичи ҳисобланган
иқтисодиёт миқёсида маҳсулотнинг материал сиғими (М
сиг
) маҳсулот яратишда
истеъмол қилинган айланма капитал қийматининг ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ёки
миллий даромадга (М
д
) нисбати орқали аниқланади:

---

94
Корхона миқёсидаги материал сиғими (М
сиғ
.
кор
.) унда истеъмол қилинган
айланма капитал қийматининг ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматига нисбати
орқали аниқланади:
Сарфланган айланма капитал бирлиги ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори
материал сиғими кўрсаткичига тескари миқдордир.
Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги у билан айланма капитал
ўртасидаги нисбатга боғлиқдир. Бевосита ишлаб чиқариш жараёнида банд бўлган айланма
капиталнинг салмоғи қанчалик кўп бўлса, айланма маблағлардан шунчалик самарали
фойдаланилади.
Амалиётда айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги уларнинг айланиш
коэффициенти билан ўлчанади. Бу коэффициент бир йил ичида сотилган маҳсулот
қийматининг айланма маблағларнинг ўртача йиллик суммасига нисбати сифатида
аниқланади.