tetik va ko’tarinki bo’lardi. Ba’zi-ba’zida o’sha do’stlar
uchrashib qolsak,
yuzimizdagi umid xarobalarini, orzularimizning vayron bo’lgan imoratlarini
boshliqlarimizga yoqish uchun o’rgangan shirinsuxanligimizu oxarlangan ko’ylak
hamda
bo’ynimizda
bo’g’ma
ilondek
osilib
turadigan
xushbichim
bo’yinbog’larimiz bilan yashirgancha tezroq xayrlashib jo’nab qoladigan
bo’lganimizni nima bilan izohlash mumkin?!»
O’ylayotgan, o’tgan kunlarni bir-bir hayoldani o’tkazib sharhlayotgan ko’ngilda
jonlanayotgan manzaralarga e’tibor bering. Umidni – vayron xarobalar,
orzularning
buzilgan imoratlari:
Yozuvchi umrining
yuzida
akslangan
aftodaxoligini so’z bilan mana shunday gap bilan gavdalantirib beradi.
Shuningdek, hikoyada uchraydigan «Eski tanishlarimizdan kim bilan uchrashmay,
beparvo yelka qisishlarga qarab turib xuddi tashlandik va xaroba go’shadan kechib
ketganday, ular allaqachon Voqifni unutishganiga amin bo’ldim», «...yo’limda
xaykal yanglig’ qad kerib turgan noma’lumlik va yo’qlikka duch kelaverdim,
shunda ko’nglim saltanatiga
makkor va ayyor josus misoli, extimol Voqifni ham
mana shu ma’lumlik va yo’qlik ayiqlari yutib qo’ygandir degan bir shubxa
o’rmalab kirdi» kabi betakror o’xshatishlaru yashirish timsollardan iboratligi
hikoyaning yanada o’qishli bo’lishini ta’minlayotgandek.
«Xayol tuzog’i»da Nazar Eshonqul roviylik qilmaydi. Ro’y berayotgan voqea-
xodisalarni bizga tanish hikoyalardagidek, masalan, «chol inqillab-sinqillab
o’rnidan turdi va sekin-sekin yurib ketdi» tarzida bayon etmaydi. N.Eshonqul
xayolning oddiy suhbatda ifoda etib bo’lmaydigan so’zlab berib bo’lmaydigan
kechinmalarini ohista va bosiqlik bilan suvratlantiradi.
Siyrat suratini chizgan bu
so’zlar esa uz domiga tortadigan darajada salobatli, rangli quyuk, e’tibortalab».
«Ramz hayolning va hayotning shartli ifodasidir», - deydi N.Eshonqul, -
Adabiyotning ilohiy kuchi, qudrati shu ramzlarning qay darajada ifoda
etilganligiga bog’lik, ya’ni ramzlar insonning tasavvur xududini, go’zallikka
ehtiyojini qondira oladimi-yo’qmi? Insonning go’zalikka bo’lgan ehtiyojini faqat
ilohiy narsalar qondira oladi. Ramzlarga zuxur etilgan go’zallik ilohiydir.
Navoiydagi ramzlarni, o’xshatishlarni o’qisangiz, adabiyotni ilohiy kuch ekanligini
his etasiz. Sharqu G’arbdagi shoiru adiblar ramzlardan qay tariqa foydalana
olishiga qarab dunyo shoxsupasidan joy olganlar. Nasr ham, nazm
ham asl ramz,
metafora, voqyelikning timsolidir. Voqyelikning aynan o’zi go’zal emas, uning
timsoli go’zal».
«O’lik mavsum» hikoyasi yozuvchining o’z uslubini saqlab qolgan holda
yaratgan keyingi kashfiyoti bo’ldi. «O’lik mavsum» hikoyasi odam uchun eng sirli
xodisa – o’lim va undan keyingi hayot haqida fikrlaydi. «Axir odam uchun
o’limdan sirliroq narsa bormi dunyoda?» hikoya: «Biz o’qituvchimizni juda
sevardik. Unga bo’lgan muhabbatimiz beg’araz va pok ekanligiga sira shubha
qilmasdik»
1
, deb boshlanadi. Talabalar domlalardan birining darsiga juda qiziqib
kolishadi. Ular domlaning gap-so’zlari va shaklu tamoyilini benuqson deb bila
boshlashadi... Bu orada domlaning shuxrati ortgandan ortib borardi.
Domlaning
o’z talabalaridan boshqa talabalar ham uning darslarini tinglashga qatnay
boshlashadi. «Uning ovozini eshitish va so’zlari sangalida yana bir bor ezg’ilanish,
tafakkur va hayolot gumbazlari qad kerib turgan saltanatlarini sayr etish uchun
ertalablari daftarimizni qo’ltiqlab, nonushtaga ham kelmasdan saboqqa yugurar;
...insoniyotga hayoldan kelajak sari xaloskorlik kemalari yasab berish uchun birin-
ketin, biroq bir paytning o’zida saboqxonaga yig’ilardi». Vaqt o’tgan sari
domlaning obro’ e’tibori ham o’sib borar, u endi o’zi dars berayotgan talabalar
o’rtasida balki boshqa soxalarda ta’lim olayotgan talabalar o’rtasida ham mashhur
edi. Domlaning shuxrati daqiqa sayin ortadi, u endi barcha talabalar uchun
komillikning timsoli bo’lib qolgan edi. Darslarni eshitish to’g’rirog’i,
domlani
ko’rish istagi bilan kelgan talabalarning ko’pligidan darsxonalar torlik qilib, katta
bayram o’tkazish uchun mo’ljallangan xona uning dars o’tishi uchun bo’shatib
berilgandi. Boshqacha aytganda, domlaning darslari bayramga aylangan edi. Ular
darslardan bo’sh vaqtlari ham domlaning ixtiyoriga o’ta boshladi, ya’ni ular
darslardan bo’sh pallalarida ham domlaga, uning ma’ruzalariga taqlid qilib
bahslashishardi. Eng sara talabalar pivoxonalarda yig’ilishib domlaning
ma’ruzalarini tahlil qilishardi. Ularning shoirlari o’z ustozlariga atab she’rlar
yozishardi. Shunday kunlarning birida, ta’tilga yaqin
qolgan bir paytda talabalar
domlaning o’z davralariga taklif qilmoqchi bo’lishadi. Ularning biri domlaning
manzilgohini qiyinchilik bilan aniqlab, uni izlab yo’lga tushadi. Talaba manzilni
topgach xushidan ayrilganday bo’lib ortga yuguribdi. Sababi ko’rsatilgan
manzilgohda qabriston joylashgan edi. Ertasi kuni bu mudhish xabardan hamma
xabar topadi. «Bizga o’lik ustozlik qilibdi... Biz o’likka muhabbat qo’yibmiz...».
Hikoya haqidagi ilk fikr adabiyotshunoslar tomomnidan aytildi. Bu fikr
quyidagicha: «Odamning qonini so’radigan o’likni vampir deyishadi. Ammo Nazar
Eshonqul tasvirlagan vampir pakana emas, o’ta zamonaviy vampir!
U qon
so’rmaydi. Qon so’rish o’rta asrlarda qolib ketgan. U odamning mehrini, e’tiborini,
umidini, ishonchini, orzu o’ylarini so’radi. Eng dahshatlisi vaqtni, umrini so’radi...
Lekin hikoya shundayki, uni yuzta odam o’qisa yuz xil fikr bildirishi mumkin»
1
.
Haqiqatdan ham hikoyani polifonik asarlar sirasiga kiritish mumkin. Shunga
ko’ra undagi mavjud ramzlar turlicha tahlil etilishi tabiiy hol. Biz hikoyada mavjud
ramzlarga asoslangan holda quyidagicha fikrga keldik. Ma’lumki, hikoya Lotin
Amerikasi hikoyachilik maktablaridan, aniqrog’i, ilohiy realizm oqimidan
ta’sirlanib yaratilgan. Lotin Amerika adabiyoti,
jumladan, mazkur oqim ham
ramziy–majoziy tasvirlarga tayanadi. Ulardagi ramzlar asos va manba qilib esa
o’sha xalq tarixi madaniyatida chuqur iz qoldirgan voqea-hodisa hamda ba’zi urf-
odatlarga maishiy va ma’naviy hayotdagi turg’un, ilohiylashtirilgan tushunchalar,
predmetlar olinadi. Xuddi shuningdek, Nazar Eshonqulning «O’lik mavsum»
hikoyasi ham musulmonlarda, shu jumladan o’zbeklarda mavjud bo’lgan o’limdan
keyingi hayot degan tushuncha tahlilidan iborat. Hikoya aynan mana shu
tushunchaga asoslangan, yohud shu tushunchani obrazlar va ramzlar yordamida
badiiy shaklda jonlantirgan.
Fikrimizcha, o’likning ayni ustoz timsolida tasvir
etilishi ham dalil bo’la oladi. Talabalar esa haqiqat va mohiyat sirlarini anglashga
intiluvchilardir. Shu sababli bo’lsa kerak, hikoyaning biron yerida talabalar qaysi
sohani o’rganishayotganini, ustoz esa nimadan dars berayotgani qayd etilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
