Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

2.7-rasm. 
Akkumulatorlar batareyasini tok qiymati o‘zgarmas
bo‘lganda zaryad qilish:
a 
— ulanish sxemasi; 
b 
— tavsifnomasi.
A
V
G
A
A
U,V
2
1
1-bosqich
I
z
=0,15 C
20
2-bosqich
C
z=0,05 C
20
2 4
6 8 10 
T,
soat
U
tm
2,4 V
2,7
V
–
+
–
+
–
+
a
b

---

23
yangi akkumulatorlarni birinchi bor zaryad qilishda, plastinalari
sulfatlanib qolgan akkumulatorlarni tiklashda juda qo‘l keladi.
Akkumulatorlarni zaryadlash uchun sarflanadigan vaqtning
nisbatan ko‘pligi, zaryadlash davomida tok qiymatini doimo nazorat
qilish va rostlab turish zarurati — bu usulning asosiy kam-
chiliklaridir.
Kuchlanish qiymati o‘zgarmas bo‘lganda zaryadlash.
Zaryad-
lashning bu usuli avtokorxona va zaryadlash stansiyalarida kam
qo‘llanadi va u, asosan, avtomobilda o‘rnatilgan akkumulatorni
generator yordamida qo‘shimcha zaryadlab turishda ishlatiladi.
Bu usulda, akkumulatorlar o‘zgarmas tok manbayiga parallel ra-
vishda ulanadi (2.8-rasm, 
a
).
Òok manbayining kuchlanishi 12 V li akkumulatorlar bata-
reyasi (yoki 6 elementli) uchun 14,4 V bo‘lishi, ya’ni har bir
elementga 2,4 V to‘g‘ri kelishi kerak. Kuchlanish maxsus mos-
lamalar (avtomobilda — kuchlanish rostlagichi) yordamida rost-
lab turiladi va voltmetr orqali nazorat qilinadi.
Zaryadlash jarayonining boshlang‘ich davrida, generator
kuchlanishi — 
U
g

bilan razryadlangan akkumulatorning e.y.k.
E
b
orasidagi farq katta bo‘lishi hi-
sobiga, zaryad tokining qiy-
mati nisbatan yuqori qiymat-
larga ega bo‘lishi (2.8-rasm, 
b
)
va (1,0—1,5) 
C
20

gacha yetishi
mumkin. Akkumulator zaryad-
lana boshlagandan so‘ng uning
e.y.k. 
E
b
orta boradi, natijada
zaryadlash toki keskin kama-
yadi va zaryadlash oxirida qiy-
mati 0 ga yaqinlashadi. Òokning
qiymati zaryadlash jarayoni-
ning boshlang‘ich qismida katta
bo‘lganligi sababli, akkumu-
lator zaryad vaqtining birin-
chi 3—4 soatida sig‘imining
80—90 % gacha zaryadlanadi.
Kuchlanish o‘zgarmas bo‘l-
ganda zaryadlashning asosiy
afzalliklari quyidagilardan ibo-
rat:
2.8-rasm.
Akkumulatorlar
batareyasini kuchlanish
o‘zgarmas bo‘lganda
zaryadlash:
a 
— ulanish sxemasi;
b 
— tavsifnomasi.
A
–
+
G
V
A
A
–
–
+
+
I,A
3,0
2,0
1,0
U
=2,4 V
E
b
I
z
C
0
1 2 3 4 
T
, soat
a
b
V
UV
60
50
40
30
20
10

---

24

zaryadlash toki avtomatik ravishda kamayib borganligi sa-
babli, uni doimo nazorat qilish va rostlab turish zarurati yo‘q;

zaryadlash jarayoni oxirida tok qiymati juda kichik bo‘lgan-
ligidan, elektrolitdan gaz ajralib chiqishi ham sust sodir bo‘ladi va
bu plastinalarning aktiv massasi hamda panjaralarini yemirilish-
dan saqlaydi;

zaryadlashga har xil sig‘imga ega bo‘lgan akkumulatorlarni
qo‘yish mumkin, zaryadlash tokining qiymati har bir akkumu-
latorning razryadlanganlik darajasiga ko‘ra avtomatik ravishda
qaror topadi.
Yuqorida keltirilgan afzalliklariga qaramasdan, akkumulator-
larni zaryadlashning bu usuli — yordamchi usul hisoblanadi.
Chunki uning yordamida akkumulatorlarni oxirigacha to‘la zaryadlab
bo‘lmaydi. Bundan tashqari, tok qiymatini rostlash imkoniyati
bo‘lmaganligi uchun, bu usul bilan plastinalari sulfatlanib qolgan
akkumulatorlarni tiklab bo‘lmaydi.
Akkumulatorlarni zaryadlashning boshqa usullari.
Amaliyotda
akkumulatorlarni zaryadlashning boshqa, masalan, baravarlash-
tiruvchi, jadallashtirilgan va impuls usullari ham qo‘llaniladi.
Baravarlashtiruvchi
zaryadlash, asosan, uzoq muddat davomida
ishlatilgan akkumulatorlarning alohida bankalarida elektrolit zich-
ligi va razryadlanganlik darajasi har xil bo‘lib qolish hollarini
bartaraf qilish uchun qo‘llaniladi. Bu usulda ham zaryadlash toki-
ning qiymati o‘zgarmas bo‘lib, akkumulator sig‘imining (0,05—
0,1) 
C
20
qismini tashkil qiladi. Baravarlashtiruvchi zaryadlash
akkumulatorning hamma plastinalaridagi aktiv massani to‘la tiklash
va ularda hosil bo‘lgan sulfatlanish o‘choqlarini bartaraf qilish
maqsadida amalga oshiriladi. Baravarlashtiruvchi zaryadlash hamma
akkumulator bankalaridagi elektrolit zichligi va kuchlanishi 3 soat
mobaynida bir xil o‘zgarmas qiymatga ega bo‘lguncha davom ettiri-
ladi va odatdagi zaryadlash usullaridan ancha ko‘proq vaqt oladi.
Jadallashtirilgan
zaryadlash kuchli razryadlangan akkumu-
latorlar qisqa vaqt ichida ish qobiliyatini tiklashi uchun ishlatiladi.
Bu usulda tok qiymati akkumulator sig‘imining 0,7
C
20
qismini
tashkil qilishi mumkin. Zaryadlash toki qanchalik katta bo‘lsa,
zaryadlash vaqti shunchalik kam bo‘ladi. Masalan, zaryad toki-
ning qiymati 0,7
C
20
bo‘lganda — 30 daqiqa, 0,5
C
20
bo‘lganda —
45 daqiqa, 0,3
C
20
bo‘lganda — 90 daqiqa. Jadallashtirilgan zaryad
davomida doimo elektrolit haroratini nazorat qilib turish zarur va
u 45°
C
ga yetganda, zaryadlashni darhol to‘xtatish kerak.

---

25
Akkumulatorlarni 
impuls
usulida zaryad qilish uchun oxirgi
yillarda ishlab chiqarilgan ÇÓ-7 belgili turdagi moslama ishlatiladi.
Impuls usulida akkumulatorlar quyidagi tartibda zaryadlanadi:
300 soniya davomida batareya nominal tok bilan zaryadlanadi,
so‘ngra 100 soniya davomida 100 mA tok bilan razryadlanadi. Bu
jarayon avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Shunday «zaryadlash-
razryadlash» davrining 80 tasidan keyin zaryadlash moslamasi
batareyadan avtomatik holda uziladi. Mutaxassislarning fikricha,
impuls usuli zaryadlash sifatini yaxshilashga, plastinalar sulfatlanib
qolish darajasini kamaytirishga va natijada, akkumulatorlarning
xizmat muddatini ikki baravar oshirishga yordam beradi.
Akkumulatorlar batareyasini saqlash. 
Yangi elektrolit quyil-
magan quruq zaryadlangan akkumulator batareyalar isitilmay-
digan, quruq, havo harorati — 50°C dan past bo‘lmagan xo-
nalarda saqlanadi. Bu batareyalarning tiqinlari yaxshi yopilgan holda
bo‘lishi kerak. Elektrolit quyilmagan quruq akkumulatorlarni
saqlash muddati uch yildan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Ishlatilgan, avtomobildan yechib olingan akkumulatorlarni
saqlashga qo‘yishdan avval, to‘la zaryadlanadi; elektrolit sathi
tekshirilib, me’yoriga keltiriladi; akkumulator yuzi 10 % li
novshadil spirti bilan yaxshilab artiladi; qutb quloqlari tozala-
nib, ularga texnikaviy vazelin surib qo‘yiladi. Akkumulatorlar
imkon boricha harorati 0°C dan yuqori bo‘lmagan havosi yaxshi
almashib turadigan xonalarda saqlanishi zarur. Chunki havo
harorati manfiy bo‘lganda, akkumulatorlarning me’yoridan ortiq,
o‘z-o‘zidan razryad bo‘lish darajasi juda past bo‘ladi. Akkumulator-
larni saqlash davrida, har oyda 1 marta elektrolit zichligi tekshiri-
ladi va uning qiymati 0,4
∙
10
3
kg/m
3
.ga kamaysa, batareyalar zaryad
qilinishi zarur. Musbat haroratda saqlanayotgan akkumulatorlar
har oyda 1 marta zaryad qilib turilishi kerak. Manfiy harorat sha-
roitida akkumulatorlarni saqlash muddati 1,5 yildan, musbat
harorat sharoitida 9 oydan oshmasligi kerak.
Ishlatilgan akkumulatorlarni nisbatan uzoq muddat davomida
(2—3 yil) saqlash uchun ular to‘la zaryadlanadi, so‘ngra eh-
tiyotkorlik bilan elektrolit to‘kiladi va 2—3 marta yaxshilab dis-
tillangan suv bilan yuviladi. Shundan keyin akkumulatorga bor
kislotasining 5 % li eritmasi normal sathgacha quyiladi va tiqin-
lar yopiladi. Eritma muzlab qolmasligi uchun akkumulator havo
harorati doimo musbat bo‘ladigan xonalarda saqlanadi. Akku-
mulatorlarni bu usulda saqlashda me’yoridan ortiq, o‘z-o‘zidan

---

26
razryad hodisasi sodir bo‘lmaydi. Bu usulda saqlangan akku-
mulatorni ishga tushirish uchun unga quyilgan eritma to‘kiladi
(akkumulator quyish teshiklarini pastga qaratib to‘ntarib qo‘yi-
ladi), 20—25 daqiqadan keyin unga zichligi 1,38—1,40
∙
10
3
kg/m
3
bo‘lgan elektrolit quyiladi va 40—50 daqiqadan so‘ng batareya
avtomobilga qo‘yiladi. Akkumulator 8—10 soat ishlaganidan ke-
yin elektrolit zichligi o‘lchanadi va zarurat bo‘yicha me’yoriga
keltiriladi.