Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

2.1.4. Akkumulatorlar batareyasining nosozliklari
va ularning yuzaga kelish sabablari
Ichki yonuv dvigatelini ishga tushirish tizimining qoniqarsiz
ishlashida ko‘p hollarda akkumulatorlar batareyasining nosozligi
sabab bo‘lishi mumkin. Lekin akkumulatorlarning ba’zi dast-
labki nosozliklari ishga tushirish tizimiga sezilarli darajada ta’sir
ko‘rsatmaydi. Odatda ishga tushirish tizimi ishining yomonlashuvi
akkumulatorlarda qaytmas jarayonlar sodir bo‘lgandan so‘ng na-
moyon bo‘la boshlaydi. Bunday nosozliklardan biri akkumula-
torning uzoq muddat davomida o‘ta zaryadlanish sharoitida
ishlashidir.
Akkumulatorlar batareyasining o‘ta zaryadlanishi.
Akku-
mulatorning o‘ta zaryadlanishi elektrolit tarkibidagi suvning elek-
trolizi (ya’ni suvning kislorod va vodorodga parchalanishi)ni
kuchaytiradi va oqibatda elektrolit tarkibidagi sulfat kislotaning
miqdori oshadi. Suvning parchalanishi natijasida elektrolit qi-
ziydi. Elektrolit haroratining ko‘tarilishi esa, o‘z navbatida, suvning
bug‘lanishini oshiradi va sulfat kislotaning konsentratsiyasi yanada
ortadi. Elektrolitdagi suvning jadal kamayishi plastinalarning
yuqori qismining ochilib qolishiga va u yerda sulfatlanish sodir
bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari, elektrolit haroratining or-
tishi plastinalarning mayishishiga, separatorlarning shikastla-
nishi va qisqa tutashuvlar yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Mus-
bat plastinalar atrofida to‘planadigan kislorod pufakchalari plas-
tina panjarasi tarkibidagi qo‘rg‘oshinni oksidlaydi. Bu hol pan-
jaralarning asta-sekin yemirilishiga olib keladi. Oksidlangan musbat
plastinaning hajmi ortadi va qisqa tutashuv sodir bo‘lishi uchun
yana bir sabab bo‘ladi. Ba’zan musbat plastinalarning shishishi
natijasida bankalarning qopqog‘i deformatsiyalanib, musbat chi-
qish joylari oldida bo‘rtib qolish hollari uchrashi mumkin.

---

27
O‘ta zaryadlanishning asosiy belgisi elektrolit sathining tez
kamayishidir. Agar avtomobil bosib o‘tgan yo‘l qishda 3000 km.dan,
yozda esa 1000 km.dan kam bo‘lgan hollarda akkumulatorlar
batareyasiga suv quyishga to‘g‘ri kelsa, bu ko‘p hollarda o‘ta
zaryadlanish sodir bo‘layotganligidan dalolat beradi.
O‘ta zaryadlanish natijasida chiqayotgan gaz pufakchalariga
ilashib chiqqan elektrolit zarrachalari banka qopqoqlariga va uning
atrofidagi detallar yuzasiga o‘tiradi. Batareya yuzasining namla-
nishi, uni mahkamlovchi detallarning korroziyalanishi, elektr o‘t-
kazgichlarning uchliklari va ularni qotirish boltlarining yemirilishi
ham o‘ta zaryadlanishning belgisidir. Ba’zida bu belgilar elek-
trolit sathi me’yordan yuqori bo‘lganda ham kuzatilishi mumkin.
O‘ta zaryadlanish hodisasining yuzaga kelishining asosiy sa-
babi avtomobilning elektr ta’minoti tizimidagi kuchlanishning
me’yoridan yuqori bo‘lishidadir. Bunday hollarda kuchlanish rost-
lagichining me’yorida ishlayotganligini tekshirish va zarurat bo‘-
yicha uni rostlash yoki almashtirish kerak. Akkumulator banka-
larining birortasida qisqa tutashuv bo‘lsa, qolgan bankalarda, al-
batta, o‘ta zaryadlanish hodisasi sodir bo‘la boshlaydi.
Akkumulatorlar batareyasining razryadlanishi.
Akkumulator
razryadlanganligining aniq belgisi, startyorning ishlamasligi yoki
uni dvigatelning tirsakli valini yetarli aylanishlar chastotasi bilan
aylantira olmasligidir. Ammo ba’zan bunday muammolar akkumu-
latorlar batareyasiga bog‘liq bo‘lmagan holda boshqa nosozliklar
tufayli ham yuzaga kelishi mumkin. Elektrolit zichligini davriy
ravishda tekshirib turish, akkumulator bilan bog‘liq bo‘lgan yuqori-
dagi muammolarni avvalroq aniqlash va oldini olish imkonini beradi.
Akkumulatorlar batareyasining tez-tez razryadlanib qolishiga
sabab ko‘p hollarda avtomobil bort kuchlanishining qiymati
me’yoridan past bo‘lishidir. Shuning uchun batareyaning raz-
ryadlanish hollari kuzatilsa, darhol kuchlanish rostlagichini tek-
shirish, zarurat bo‘lganda uni rostlash yoki almashtirish darkor.
Batareyaning razryadlanishi generatorning nosozligi yoki generator,
kuchlanish rostlagichi va akkumulatorlar batareyasini o‘zaro ulay-
digan o‘tkazgichlarning ulanish joylaridagi kontaktlarning buzi-
lishi natijasida ham sodir bo‘lishi mumkin. O‘tkazgich yoki biror
agregat izolatsiyasining shikastlanishi natijasida ortiqcha tok isrofi
oqibatida ham batareyaning razryadlanish hollari yuzaga keladi.
Ortiqcha tok sarfi quyidagicha tekshiriladi: avtomobil barcha elektr
iste’molchilari o‘chiriladi, akkumulator klemmasidan bitta o‘t-

---

28
kazgich ajratiladi. Ajratish vaqtida qisqich va o‘tkazgich orasida
uchqun hosil bo‘lsa, bu ortiqcha tok sarf bo‘layotganini bildiradi.
Akkumulatorlar batareyasining me’yordan ortiq razryad-
lanib qolishi sabablaridan biri avtomobilga o‘rnatish ko‘zda tu-
tilmagan qo‘shimcha elektr iste’molchilarni joylashtirish yoki
avtomobillarni og‘ir sharoitlarda (kunning qorong‘i qismida past
tezlik bilan harakatlanganda yoki ko‘p to‘xtash va startyor yorda-
mida dvigatelni ishga qayta-qayta ishga tushirish) ishlatilishidir.
Avtomobil to‘xtab turganda (ya’ni generator ishlamayotganda)
uzoq vaqt davomida ba’zi iste’molchilarni (masalan, radiopriyom-
nik, magnitofon va h.k.) ishlatish ham elektr energiyaning or-
tiqcha sarf bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
Akkumulatorlar batareyasining muntazam ravishda raz-
ryadlanishi ortiqcha energiya sarfi hisobiga sodir bo‘layotganligi
aniqlangan holda bu sarflar kamaytirilishi lozim. Agar bunday
ortiqcha sarflarni kamaytirishning iloji bo‘lmasa, u holda akku-
mulatorlar batareyasi vaqt-vaqti bilan avtomobildan yechib oli-
nishi va yaxshilab zaryadlanishi zarur bo‘ladi. Bunday holatlarda
akkumulatorning holatini doimo kuzatib borish va me’yordan
ortiq razryadlanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Akkumulatorlar batareyasi yaxlit qobig‘ining qayishishi ko‘-
pincha akkumulatorni o‘ta zaryadlash sharoitida ishlashi natijasida
elektrolit haroratining me’yordan ortib ketishi sababli yuzaga keladi.
Ba’zida qobiqning qayishishiga akkumulatorlar batareyasini qotirish
moslamalarining me’yoridan ortiq tortilishi ham sabab bo‘ladi.