Avtomobil elektr jihozlarini ishlatish, diagnostika qilish va

2.1-rasm.
Elektrolit
sathini o‘lchash.
10–15 mm

---

14
Zaryad va razryad jarayonlarida tok miqdori katta bo‘lmaganligi
sababli bu qarshilikning ta’siri unchalik sezilmasa-da, ammo
startyor rejimidagi tokning katta qiymatlarida bu qarshilikda
kuchlanishning pasayishi ancha sezilarli bo‘ladi va ishga tushirish
tizimining ish qobiliyatining susayishiga olib keladi. Bu hodisaning
oldini olish maqsadida chiqish elektrodlari va qisqichlarni mun-
tazam ravishda tozalab turish, texnik vazelin surish tavsiya etiladi.
Akkumulatorlar bankasining chiqish elektrodlari va qisqichlar
orasidagi o‘tish qarshiligidagi kuchlanishning pasayishini vaqt-
vaqti bilan tekshirib turish va faqat zarurat bo‘yicha elektrod va
qisqichlarni tozalash ishlarini amalga oshirish yaxshi natija beradi.
Bu, bir tomondan, ortiqcha mehnat sarfini kamaytirsa, ikkin-
chidan, akkumulatorning chiqish elektrodlarini muddatidan ol-
din yeyilib ketishining oldini oladi.
O‘tkazgichlarni akkumulator batareyasidan ajratishda, avval
manfiy elektrodga ulangan qisqichni yechib olish kerak. Ulash
jarayonida esa bu qisqich oxirgi navbatda ulanadi. Bu ketma-ket-
likka rioya qilish akkumulatorlar batareyasini avtomobil bort
zanjiridan ajratish va ulash jarayonlarida tasodifiy qisqa tuta-
shuvlarning oldini oladi. Chiqish elektrodida mahkam o‘tirgan
qisqichni o‘tkazgich yordamida kuch bilan silkash, tagiga otvyortka
tiqib ko‘tarish yoki uni urib chiqarish
yo‘li bilan yechishga urinishlarga yo‘l
qo‘yib bo‘lmaydi. O‘tkazgich qisqichini
chiqish elektrodidan yechib olish uchun
maxsus ajratgich (syomnik) ishlatish
maqsadga muvofiq bo‘ladi (2.2-rasm).
O‘tkazgich qisqichini chiqish elektro-
diga mahkamlashda 2.3-rasmda ko‘rsa-
tilgan xatolik bo‘lmasligi kerak.
Akkumulatorlar batareyasini avto-
mobilga mahkamlash moslamalarining
bo‘shab qolishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
Har texnik xizmat ko‘rsatish jarayonida
akkumulatorlar batareyasini mahkam-
lash gaykalarini ehtiyotkorlik bilan tor-
tib qo‘yish lozim. Mahkamlash mosla-
masi gaykalarini me’yordan ortiq tortish
akkumulatorning yaxlit qobig‘ining darz
ketishiga olib kelishi mumkin.
2.2-rasm.
Batareyaning
chiqish elektrodidan
o‘tkazgich qisqichini
ajratish.

---

15
Akkumulatorlar batareyasini
doimo zaryadlangan holda ishla-
tish va saqlash ularning uzoq mud-
dat davomida samarali ishlashini
ta’minlaydi. Katta tok bilan chu-
qur razryad qilish hollari akkumu-
latorlar batareyasining umrini qis-
qartiradi. Har bir zaryad-razryad
siklida plastina panjaralaridagi faol
moddalarning ma’lum qismi
to‘kiladi va bankaning pastki qis-
miga tushadi. Bu, o‘z navbatida,
sig‘imning kamayishi va akkumu-
latorning tavsifnomasi yomonla-
shuviga olib keladi. Uzoq muddat
razryadlangan holda qolgan bata-
reya plastinalari sulfatlanish nati-
jasida ishga yaroqsiz holga kelib
qoladi. Plastinalarning sulfatlanish
hodisasi ushbu bo‘limning oxirida
batafsil ko‘riladi. Qish paytida elek-
trolit zichligining yuqori bo‘lishi
uni muzlab qolishdan saqlaydi.
Akkumulatorlarning razryad-
langanlik darajasini ikki yo‘l bilan
aniqlash mumkin: elektrolit zich-
ligi va akkumulator kuchlanishi
orqali. Akkumulatordagi elektrolit
zichligi, odatda, areometr yoki
zichlik o‘lchagich bilan o‘lcha-
nadi. Elektrolit zichligini areometr (2.4-rasm, 
a)
bilan o‘lchash
uchun uning noksimon rezinali so‘rg‘ichi
(1)
siqiladi va naycha-
sini 
(5)
akkumulator bankasiga tushiriladi. So‘ngra asta-sekin
so‘rg‘ichni bo‘shatib densimetr 
(3)
qalqib chiqqunga qadar pipet-
kaga 
(2)
elektrolit so‘riladi. Shundan keyin naychani akkumula-
tordan chiqarmasdan elektrolitning mavjud haroratdagi zichligi
o‘lchanadi. Elektrolit zichligining haroratga bog‘liqligini hisobga
olib, uni quyidagi ifoda yordamida 25°C ga keltiriladi:

25°C
=

o‘lch.
– 0,7(25–t),
2.3-rasm. 
O‘tkazgich
qisqichining holati.
Noto‘g‘ri
To‘g‘ri
2.4-rasm.
Elektrolit zichligini
o‘lchash asboblari:
a 
— areometr; 
b 
— zichlik
o‘lchagichi.
1
2
3
4
5
1
6
7
5
a
b
1,1
1,2
1,3

---

16
bu yerda, 

25°C
— elektrolitning 25°C ga keltirilgan zichligi, kg/m
3
;

o‘lch.
— elektrolitning mavjud haroratda o‘lchangan zichligi, kg/m
3
;
t 
— elektrolitning mavjud harorati, °C.
Akkumulatorning razryadlanganlik darajasi quyidagi ifoda
yordamida hisoblanadi:
bu yerda,
D
p

— akkumulatorning razryadlanganlik darajasi, %;

tz
 
— elektrolitning akkumulator to‘la zaryadlangandagi zichligi,
kg/m
3
; 

tr 
— elektrolitning akkumulator to‘la razryadlangandagi
zichligi, kg/m
3
.
O‘rta Osiyoning iqlim sharoiti uchun yil bo‘yi 

tz
=1,25—1,27 
∙
∙
10
3
kg/m
3
, 

tr
=1,09—1,11
∙
10
3
kg/m
3
qiymatlarga teng qilib olinadi.
Zichlik o‘lchagichning (2.4-rasm, 
b
) plastmassadan tayyorlan-
gan qobig‘i 
(6)
ichiga massasi turlicha bo‘lgan qalqovichlar 
(7)
joylashtirilgan. Har bir qalqovich to‘g‘risiga unga to‘g‘ri keladi-
gan zichlik qiymati yozilgan. Elektrolit zichligini o‘lchash uchun
noksimon rezinali so‘rg‘ich 
(1)
yordamida zichlik o‘lchagich
qobig‘i ichiga elektrolit so‘riladi. Elektrolitning zichligi yuqoriga
ko‘tarilib chiqqan qalqovich orqali aniqlanadi.
Akkumulatorlar batareyasining razryadlanganlik daraja-
sini kuchlanish orqali aniqlash uchun ËÝ-2, ËÝ-3 belgili yuk-
lama sanchqilari yoki Ý-108, Ý-107 (elementlararo tutashtirgichlari
yashirin bo‘lgan umumiy qopqoqli akku-
mulatorlar batareyasi uchun) belgili
akkumulator sinov asboblari ishlatiladi.
Ý-108 belgili akkumulator sinov asbobi,
sig‘imi 40—190 A/soat bo‘lgan akkumula-
torlar batareyasining ishga yaroqliligini
tekshirish imkonini beradi. Òekshirishni
boshlashdan avval, sinov asbobidagi
kontakt gaykalar yordamida akkumulator
sig‘imiga mos keladigan yuklama qar-
shiliklari zanjirga ulanadi. Òekshirish vaqtida
sinov asbobi oyoqchalarining uchi akku-
mulatorning tashqariga chiqarilgan
quloqlariga qattiq bosiladi (2.5-rasm) va
5-soniya oxirida voltmetr ko‘rsatishiga ko‘ra
kuchlanish aniqlanadi.
2.5-rasm.
Ý-108 belgili
akkumulatorlarning
sinov asbobi.
D
p 
=
∙
100%,

tz
—

25

tz
—

tr

---

17
Ishga yaroqli akkumulatorning
kuchlanishi 1,7—1,8 V chegarasida
bo‘ladi. Kuchlanishning qiymati
1, 4—1, 6 V chegarasida bo‘lsa,
akkumulatorni zaryad qilish lozim.
Agar kuchlanish 1,4 V dan past
bo‘lsa, bunday akkumulatorlarni
tekshirish va zarurat bo‘yicha ta’mir-
lash zarur. Akkumulatorning alohida
bankalaridagi kuchlanishi bir-biridan
0,1 V ga farq qilsa, ularni baravar-
lashtiruvchi usulida zaryadlash lozim.
Ba’zan o‘lchash boshlangan daqiqa-
larda asbob 1,7—1,8 V kuchlanishni
ko‘rsatib, o‘lchashning 5-soniyasiga
kelib kuchlanish pasayib ketadi. Bu akkumulator plastinalari
sulfatlanib qolganligining belgisidir.
Umumiy qopqoqli sig‘imi 190 A soatgacha bo‘lgan akku-
mulatorlarning kuchlanishi Ý-107 belgili sinov asbobi (2.6-rasm)
yordamida o‘lchanadi. Uning kontakt oyoqchalaridan biri uchi
o‘tkir shchup bilan almashtirilgan. Umumiy qopqoqli, 12 V.li
akkumulatorning yuklama ostida o‘lchangan kuchlanishi 5-soniya
oxirida 8,9 V dan katta bo‘lsa, u ishga yaroqli hisoblanadi.
Kuchlanishi 8,9 V dan kam bo‘lgan akkumulatorlar batareyasi
nihoyat darajada razryadlangan yoki unda jiddiy nosozlik mav-
jud bo‘ladi.