Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Биринчидан
, исталган корхонада банд бўлган шахслар меҳна-
тининг натижаси фақат улар ишлаб чиқарадиган маҳсулотгагина 
эмас, балки меҳнатнинг фирмага фойда ѐки зарар келтирадиган оқи-
батларига ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, ишлаб чиқариш жараѐнини 
такомиллаштириш, унга ходимлар томонидан киритиладиган янада 
самарадор ва тежамкор усулларни жорий этишга доир таклифлар 
шулар жумласидандир. Корхона барқарор ва натижали фаолият 
кўрсатишига ѐрдам берадиган руҳий муҳитни барпо этиш ҳам катта 
аҳамиятга эга. Гарчи, қиймат баҳосини таркибий қисмларга бўлиб 
бериш мумкин бўлса-да, ҳар бир ходимнинг ана шу барча туркум-
ларни барпо этишга қўшадиган ҳиссасини ҳам баҳолаш зарур. 
Иккинчидан
, бир қатор меҳнат жараѐнларида, хусусан, ходим-
дан шунчаки жисмоний хатти-ҳаракатлар эмас, балки алоҳида эъти-
бор ва махсус тайѐргарлик талаб қилинадиган ҳолатларда меҳнатнинг 
миқдорий ўлчовларини аниқлаш мушкул.
Учинчидан
, маҳсулот ишлаб чиқариш фақат миқдор жиҳатидан 
эмас, балки сифат жиҳатидан ҳам ўзгаради, шунинг учун меҳнатга 
ҳақ тўлашда ҳар икки ҳолат ҳисобга олиниши керак. 

---

Ушбу муаммолар иш ҳақининг турли шаклларида турлича ҳал 
қилинади. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг вақтбай шаклида ходим ишлаган 
вақтининг муайян миқдори учун белгиланган миқдорда пул олади. 
Иш ҳақининг бу шакли бевосита ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг 
ҳисобга олиш қийин бўлган ѐки миқдорий ўлчаш етарлича бўлмаган 
ҳолларда қўлланилади. Бироқ вақтбай иш ҳақи ҳам маҳсулот ишлаб 
чиқаришни кўпайтиришга рағбатландиради. 
Ходим томонидан сифатли маҳсулот ишлаб чиқарилиши ѐки 
хизмат кўрсатишнинг ўсиши унинг малакаси ошганлигини кўрсата-
ди. Ходимнинг малакаси қанчалик юқори бўлса, бошқа тенг шароит-
ларда унинг меҳнатига ҳақ тўлаш ҳам шунчалик юқори бўлади. Анча 
унумдор ишлайдиган ходим корхона учун машаққатли паллада 
бекордан-бекорга корхонадан бўшатиб юборилмайди. 
Меҳнат унумдорлиги билан унга ҳақ тўлаш чоғида алоқа анча 
чамбарчасроқ бўлади. Иш ҳақининг ишбай шаклида ҳосил қилинган 
маҳсулот ѐки кўрсатилган хизмат бирлиги учун муайян баҳолар асо-
сида ходимни тақдирлаш кўзда тутилади. Ҳосил қилинган маҳсулот 
ѐки кўрсатилган хизмат қисмлари сифат жиҳатидан бир турда бўлса, 
бинобарин, миқдорий жиҳатдан ҳам ўлчаш мумкин бўлган тақдирда, 
меҳнатга ҳақ тўлашнинг ишбай шакли қўлланилади. Иш ҳақининг 
миқдори ва даражасини бир қанча омиллар белгилайди. Бу омиллар 
жумласига иш кучининг қиймати, ишчи (ходим)нинг малака даража-
си, миллий истеъмолдаги хусусиятлари, табиий, тарихий, географик 
шароитлар кабилар киради. Иқтисодиѐтда, шунингдек иш ҳақининг 
номинал ва реал даражаси ҳам фарқ қилинади. Иш ҳақининг номинал 
даражаси дейилганда ходимнинг ишлаб чиқаришда қатнашиш дара-
жасига қараб белгиланган пул кўринишдаги даромаддир. Реал иш 
ҳақи пул шаклидаги иш ҳақининг тирикчилик неъматларини қўлга 
киритиш миқдори билан белгиланади. Аҳолидан олинадиган турлича 
солиқлар, истеъмол буюмлари, намунали хизматлар тўловлари реал 
иш ҳақига таъсир кўрсатади. Нарх-наво қанчалик барқарор бўлса, 
ишчи (ходим) нинг турмуш даражаси (реал иш ҳақи) ҳам шунчалик 
яхшиланади, ѐки аксинча, нарх-наво беқарор бўлиб, тез-тез ўзгариб 
турса, турмуш даражаси шу қадар оғирлашади.