Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

2-§. Иқтисодий фаолият шаклларига кўра даромадларнинг 
тақсимланиши 
Иқтисодий фаолият шаклларига кўра даромадларнинг тақсимла-
ниши ривожланган бозор хўжалиги шароитида ишлаб чиқариш 
омилларининг эгалари маҳсулотни товар сифатида сотадилар. Бундай 
товар учун олинган ҳақ 
даромад
дейилади. Даромадларни икки турга 
бўлиш мумкин: 1) ишчи кучини сотишдан олинган даромад – иш 
ҳақи; 2) капитал, мол-мулкдан фойдаланганлик (кредит, ер ижараси, 
турар-жой ижараси ва ҳоказолар) учун олинган ҳақ, фойда, фоиз ва 
рента. 
Ишлаб чиқариш омилларини сотувчилар харидор сифатида кор-
хона эгалари (тадбиркорлар)га қарама-қарши туради. У пул, товар ва 
“инсон” капиталларини яхлит бир бутун қилиб бирлаштириб, ишлаб 
чиқариш жараѐнини ташкил этади. Бунда корхона эгаси, одатда, мод-
дий ресурслар анча қисмининг соҳиби бўлади. Шу сабабли корхона 
эгаларининг фойда сифатидаги даромадини амалда, қандайдир мол-
мулк (ер, ашѐвий ѐки пул капитали) эгаси сифатидаги ишбилармон 
даромадидан ажратиш жуда мушкулдир. Лекин буни назарий жиҳат-
дан асослаб, мавҳум усуллардан фойдаланиб фарқлай олиш мумкин. 
Иқтисодий фаолият натижасига қараб, аҳоли табақалари 
даромадларининг шаклланиш жараѐни муҳим аҳамият касб этади. 
Иш ҳақи
. Иш ҳақи “иш кучи” – товарининг нархи сифатида 
бозор иқтисодиѐтининг асосий категорияларидан бири бўлиб, ижти-
моий-иқтисодий ҳаѐтнинг ҳамма жараѐнларида муҳим роль ўйнайди. 
Иш кучининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, уни ишчининг 
ўзидан ажратиб олиб бўлмайди. Агар бирор товарнинг сотувчиси уни 
харидорларга етказиб бериш тўғрисида битим тузса, бу нарса шу 
сотувчининг ўзи товарини сотиш билан шуғулланади, деган маънони 
англатмайди. 
Бироқ “ишчи кучи” товарига бу нарса тааллуқли эмас. Меҳнат 
шартномасини тузган шахс иш берувчига шартномада шарт қилиб 
кўрсатилган хизматларини шахсан ўзи ва бевосита тақдим этиши 
керак. Иш кучининг ўзига хос иккинчи хусусияти шундан иборатки, 
исталган мамлакат аҳолисининг жуда кўпчилиги ишлаб чиқаришда 
фақат ана шу омилнинг эгасидир. Айни меҳнатдан олинган даромад 
шу кишилар турмушининг моддий негизини ташкил этиши сабабли 
иш кучининг баҳоси унинг даражаси ва динамикасида катта ижти-
моий аҳамият касб этади. Хўш, иш кучи нима? Иш кучи инсон 

---

организмига эга бўлган, ҳар доим ишлаб чиқаришга сарфлаб турила-
диган жисмоний ва аҳлоқий қобилиятлар йиғиндисидир. Иш кучи 
фақат инсонга хос хусусият бўлиб, инсон организмидан бир дақиқа 
ҳам бегоналашмайди. Иш кучи фаросат, касбкор, уқув, малака, 
тажриба, маънавият ва ҳ.з.нинг жамулжамлигидир. Мана шуларнинг 
ҳаммаси инсон организмида мукаммалланиши натижасида маълум 
иқтисодий муносабатлар кўринишида сарфланади, яъни иш кучи 
ҳосил бўлади. Иқтисодиѐт назарияси фанида иш кучининг ҳосил бў-
лиши ва сарфланиши, унинг қайта тикланиб, такрор ишлаб чиқариш 
каби хусусиятларини белгилайди. Иш кучини такрор ҳосил қилиш 
билан боғлиқ барча ижтимоий зарурий меҳнат харажатлари унинг 
қийматини ташкил этади. Шунингдек, ишчи ўз авлодини ўқитиш, 
касб-ҳунарга ўргатиш, ўз саломатлигини яхшилаш, маънавият-мада-
нияти учун зарур бўлган харажатлар ҳам бевосита иш кучи қийма-
тига киради. “Иш кучи” товарини сотиб олган корхона эгаси унга 
шундай ҳақ тўлаши керакки, бу ҳақ самарадор меҳнатни рағбатлан-
тира олиши лозим. Бунда ходим меҳнатининг реал натижаларига 
баҳо бериш ҳолатини четлаб ўтиб бўлмайди. Бироқ корхона эгаси бу 
борада бир қатор муаммоларга тўқнаш келади. Булар қуйидагилардан 
иборат: