Jurnalistikasi

o 'z oldiga
maqsad qilib qo‘ygan m azkur gazeta 1790-yilning 1-yanvaridan 1791-yil- 
ning iyul oyiga qadar haftasiga bir martadan nashr etib turiigan. «Ijtimoiy 
to ‘garak» bir vaqtning o ‘zida «Xalq jarchisi», «Byulleten» gazetalarini ham 
chiqarardi.
Buyuk fransuz inqilobi jumalistika sohasida yangi davmi-siyosiy 
matbuot davrini boshlab berdi. M atbuot tarixchisi Aten o 'z asarida 
«Kitoblaming roli tugadi, endi gazetalarning navbati keldi», deb yozgan 
edi. Siyosiy gazetaga P. Brisso asos soldi. U fransuz inqilobi tarixidagi 
dastlabki gazetalardan b in bo‘lgan «Fransuz vatanparvari»ning prospektini 
bosib chiqararkan, ingliz publitsisti Djebbning «Erkin gazeta-bu hamisha 
xalq manfaatlarini qo'riqlab turuvchi posbondir», degan so'zlarini o ‘z 
gazetasiga epigraf qilib olganligini xabar berdi. Shuningdek, gazetada 
beriladigan axborot uchun biroz haq to‘lashni ham va’da qildi. Ammo 
uning bu rejasi amalga oshmay qoldi, chunki senzura gazetaning chiqishini 
taqiqlab qo‘ydi.
Brissoning nashri bilan bir vaqtda M iraboning «Bosh shtablar* nomli 
gazetasi ham maydonga keldi. U 
o 'z
gazetasining yo‘nalishini belgilab: 
«Konstitutsiya, vatan, erkinlik, huquq — m ana shular bizning ilohlari- 
mizdir», deb yozgan edi. Navbatdagi sonida m oliya vaziri Nekkeming 
nutqini tanqid qilib chiqishi bilanoq gazeta yopib q o ‘yildi.
Hukumatning bu tadbiriga javoban 1789-yilning 10-may kuni «Graf 
Miraboning o ‘z saylovchilariga yo‘llagan maktublari» nomli yangi gazetaning 
birinchi soni bosmadan chiqdi. U nda Mirabo, jum ladan, quyidagilami yozdi: 
«Siz meni Bosh shtabga o ‘z vakilingiz qilib ko‘rsatgansiz, shu boisdan men 
sizga jamoat ishlariga aloqador barcha narsalar xususida hisob berib turishim 
кегак». Mirabo hukmdorlaming ushbu gazetani taqiqlash to‘g‘risidagi 
qaroriiii keskin tanqid qilib: «Xalq vakillari ko‘z o ‘ngida qirolning mana 
shunday dekretlarini chiqarishga ju r’at qilinmoqda. Bu dekretlar insonning 
muqaddas huquqlariga tajovuz qilish demakdir. 25 million ovoz matbuot 
erkinligini talab qilmoqda», deb yozdi.
Ozodlik uchun q o ‘zg‘olon ko‘targan xalq 1789-yil 14-iyul kuni 
Bastiiiyani zabt etgach, erkin siyosiy matbuot yo‘lidagi 
so‘nggi
g ‘ovJar ham 
barham topdi. Birin-ketin yangi gazetalar paydo b o ‘la boshladi.
Odatda, gazetaning har bir soni 4 0 -6 4 sahifada bosilar, biroq Milliy 
majlis ishi to ‘g*risidagi hisobotlar uchun atigi 
6—8
sahifa joy ajratilar edi. 
Mamlakatning um um iy kundalik ahvoli, shu jum ladan Parij voqeaiariga 
bag‘ishlangan sharhlar 14—20 sahifani tashkil qilardi. Shuningdek, 
viloyatlardagi inqilobiy harakatlarning yutuqlari to ‘g ‘risida xabarlar, siyosiy 
va iqtisodiy masalalarga taalluqli maqolalar, te a tr hayoti keng yoritllardi, 
gazetxonlar adabiy yangiliklardan doimiy ravishda xabardor qilib turilardi. 
Bundan tashqari, ingliz gazetalaridan ko‘chirm alaiga ham o ‘rin berilardi.
«Революцион де Париж» (Parij inqilobi); gazetasi poytaxt m ehnat- 
kash tabaqalarining ahvoli bilan qjziqqan, ishchilar to “g ‘risida yozgan kam 
sonli nashrlar qatoriga kiradi. Gazetaning qariyb h ar sonida u yoki bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

voqeaga bag'ishlangan, lekin texnik jihatdan uncha mukammal ishlan- 
magan gravyuralar bosilib turardi. M asalan, birinchi sonidayoq inqilobning 
boshlanishini m ajoziy gavdalantiruvchi bir nechta rasm berildi. Ular 
orasida Bastiliyaning zabt etiiishi, istibdod belgisi va boshqa voqea-hodi- 
salarni tasviriovchi rasmlami ham ko'rish m um kin cdi.
Buyuk fransuz inqilobining m ashhur publitsisti, gaze ta m uham ri Eliza 
Lustalo o 'z in in g qisqa umri davomida eng yaxshi demokratik ju m a - 
listlardan biri, buyuk targ'ibotchi darajasiga ko‘tarila oldi. Garchi u zehni 
o ‘tkirlikda va notiqlikda K. Deraulen bilan, achchiq istehzo bobida Freron 
bilan, g azabnoklikda M arat bilan bellasha olmasa ham, maqolalari 
hamisha aniq, ravshan, rad etib bo‘lmaydigan dalillaiga boyligi bilan 
doimo gazetxonlar e ’tiborini toitardi. U ning ajoyib iste’dodi tufayli 
gazetaning ayrim sonlari 200 ming nusxada taiqalardi. Babyof fitnasining 
ishtirokchisi Silven M arshel Eliza Lustalo haqida shunday yozgandi: «Yana 
biroz o ‘ylagach, Fransuz Respublikasi qadimgilaming asarlaridan o ‘zi 
axtarayotgan yog‘d u n i Lustalo asarlaridan topishga muyassar bo'ladi*1.
Silven M arshel «Parij inqilobi* gazetasining asosiy m uhaniri bo'lgach, 
Eliza Lustaloning ishini davom ettirdi. U ning qalamiga mansub pamfletlar,’ 
ko‘pdan-ko‘p boshqa dahriylik asarían hukm ron diniy xurofotlaiga qaishi 
dadillik bilan kurash olib bordi va XVIII asrdagi shu yo‘na!ish pub- 
litsistikasida k o ‘zga ko‘rinarli o ‘rin egalladi. Bu davrda gazetaning bosh 
g‘oyasi inqilobni rivojlantirish va qirol hokimiyatini ag'darib tashlash 
uchun kurashga qaratilgan edi. Gazeta M illat majlisini qat’iyatsizlikda 
ayblab: «Yirik buijuaziya vakillari inqilobni davom ettirishdan, xalq 
ommasining inqilobiy tashabbusidan cho'chidilar!*, deya yozdi.
1789-jdl 12-sentabrdan Ja n Pol M arat Parijda «Publiciste de Paris* 
(Parij publitsisti) gazetasjni chiqara boshladi. Gazetaning nomi ostida 
«Vatanparvarlar uyushmasi tom onidan M arat muharrirligida chiqarilgan 
siyosiy
erkin gazeta* degan so‘zlar yozilgan edi. «Ummi haqiqatga 
bag ishlash kerak* degan shiorni epigraf qilib oigan bu gazeta oltinchi 
sonidan «Xalq d o ‘sti* nom i bilan chop etila boshladi va tarixga shu nom
bilan kirdi. A w aliga gazeta «Vatanparvarlar uyushmasi* nomidan, 29-so- 
nidan esa, faqat M arat nom idan kundaiik gazeta sifatida chiqib tuidi.
M arat ko‘pin ch a bir vaqtning o ‘zida ham muxarrir, ham harf 
teruvchi, ham noshir vazifasini bajarardi. U gazetani chiqarish sababini 
quyidagicha tushuntiigan: «Fransuzlar q o ‘lda qurol bilan jang qilib, 
ozodlikka m uyassar b o ‘lgan, yanchilgan istibdod qayta bosh ko‘tarishga 
ju r’at qila olm aydigan, davlat a ’yonlari tum taraqay bo‘lishib, saxovat 
niqobini toitishga uringan, hijolat bo‘Iayotgan izzat-nafsi o ‘zini nam oyon 
etishga botinolm ayotgan, bid’at, xurofot oqim i ham m a tom ondan haqiqat 
sadolari ustiga yopirilgan, inson va fuqaro huquqi muqaddas hisoblanishi 
lozim bo'lgan va Fransiya erkin Konstitutsiya bilan saodat sari odim - 
layotgan bugungi kunda hech narsa millat xohish-istagiga qarehi chiqa
1 Кунов Г. Борьба классов и партий в Великой Французской революции. 
М.: 1919, 206-е.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olmaydi, umuminsoniy sifat asoslarini qaror toptirm oq u chun qiroilikni 
adol?t va hurriyatga eltuvchi buyuk haqiqat zafariy?tini hozirlashga 
monelik qila olmaydi»1.
1789-yil 18-sentabrda M arat «Xalqqa murojaat» nom li m aqola e ’lon 
qilib, ham unda ilgari surgan prinsiplariga butun um ri davom ida sodiq 
qoldi.
Publitsist Kamil Demulen M aratning gazetasini «xalqniiig kundalik 
rizqi» deb atadi. Uning o ‘zi esa, noyabr oyida «Fransiya va Brabantning 
inqiloblari» nomli gazetasini chiqarishga kirishdi. Haftasiga b ir martadan 
chiqa boshlagan gazetaning uch qismdan iborat b o ‘lib, birinchi qismi 
butkul Fransiyaga, ikkinchi qismi Brabant va inqilob yuz berishi ko'zda 
tutilayotgan boshqa hududlardagi voqealarga bag'ishlanardi. Gazetxonlami 
qiziqtiruvchi turli-tum an m ateriallar chop etiladigan uchinchi qismida 
yangi kitoblar va yangi sahna asarlari to'g'risidagi xabarlar berilardi. 
Gazeta ayniqsa, ziyolilar orasida m ashhur edi.
K. Demulen otasiga yo'llagan xatlaridan birida basharti gazeta 
mushtariylarining soni 3000 ga etsa, noshir uning m aoshini ikkl hissaga 
oshirishga va’da berganligini m a iu m qilgandi. Biroq bu D em ulenga nasib 
boMmadi. Aksincha, mushtariylar sonining kamayishi oqibatida yuz bergan 
moliyaviy qiyinchiliklar gazeta faoliyatining to'xtashiga olib kelgan asosiy 
sabablardan bo‘ldi.
Va nihoyat, 1791 -yilning boshida Parijda «Dyushen ota» nomli yangi 
kundalik gazeta paydo bo‘ldi. Iste’dodli jurnalist Jak R ene Eber nashr 
qilgan bu gazeta darhol o'quvchilar e ’tibormi qozondi. A ka-uka Gonkurlar 
«Dyushen ota» gazetasini «tili biyron, o'ziga xos m a’noli, ta ’sirli, ehtimol, 
inqilob davridagi birdan-bir chinakam ma’noli nashrdir*, deb baho- 
lashgan2. Eber 1790-yilda gazetada uchta pamfiet e ’lon qildi, shulardan 
biri-«Abbat Morining shaxsiy hayoti» sarlavhali pamfiet muailifga shuhrat 
keltirdi.
O 'z uslubi haqida Eber m ana shunday yozgan edi: «Agar m en o'zimni 
biyronlikka da’vogar qilib ko‘rsatishni istasam, boshqalar qatori bundan 
osongina xalos b o la r edim, kezi kelganda, shuni aytm og'im kerakki, men 
lotincha gaplasha olaman, am m o mening tilim xuddi sankiyutlarnikiga 
o'xshash oddiy va tabiiydir. M azlum lar meni o ‘qishlarini yoqtiraman, 
ularga yangi haqiqatlami etkazishni va ularni sotqinlam ing kirdikorlaridan 
ogoh qilishni xush ko‘raman. So‘kishadiganlar bilan so‘kishm oq darkor!»3.
Gazetada shahar atrofida yashovchi kishilar tiliga xos s o 'z va iboralar 
ko‘p uchrardi. Hazil — mutoyibalardan va dashnom so‘zlardan ham foyda- 
lanilishiga qaramasdan, aniq flkrlar ravon ifoda etilardi. Eber kundalik 
siyosiy turmushiiing dolzarb masalalariga hoziijavoblik bilan aks-sado berib 
turdi. U xalq ommasining ehtiyojlariga katta e ’ttbor bilan qarar, uning
1 ( t a in t Histoirt politique et litteroire de pressen en France. 
1 861,6-
*c., 
28-6ct.
2 Gonconrt E 
et 
JF Histfoire de Sjcietif Fransairc hendant la Rivolutionh. 1889, 
197-6er.
3 Pere Duchesne. 1793
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kayfiyati, talablarm i yaxshi bilâr, gazetxonlarni qiziqtira olar, ular e ’tiborini 
u yoki bu m asalaga ustallk bilan qarçta bilar edi.
S hunisi shubhasizki, Eber o ‘zi murojaat qilayotgan ko‘psonli gazet- 
xonlar om m asining turli xil va ko'pincha noaniq tusdagi orzu-umidlariga 
ustalik bilan aks-sado bera olgan. U ning demokratik m atbuot oldidagi 
katta xizm ati ham shundadir. Biroq jum alist va inson sifatida Eberning zaif 
tom onlari h a m b o lg a n . Jan Jores u lam i ziyraklik bilan fahmlab, shunday 
degan edi: «U to r yo'ldan yurishni va o'zini qandaydir favquiodda 
sistemaga bogMab q o ‘yishni istamas edi. Eber, to'lqinlarda o ‘ynayotgan va 
ko‘zga yaqqol tashlanuvclii bo'yoqlar bilan bo'yalgan kemada suzar ekan, 
o ‘zini butkul bepoyon oqim ixtiyoriga topshifib qo'ygandi»1. Bu Ebeming 
yuz berayotgan hodisalarda hakam rolini o ‘ynamoqchi bo‘lganligi bilan 
izohlanadi. U ning chiqishlari safsatadan xoli bo‘lib, unga maslakdosh 
kishilarning inqilobiy hukumatga nisbatan munosabatini, ijtimoiy-siyosiy 
qiyofasini yan ad a ravshanroq anglatardi. 1794-yilning 4-m art kuni Eber 
qo‘zg‘o lo n k o ‘tarm o q uchun muvaffaqiyatsiz urinish qildi va yengildi.
Aksilinqilobiy matbuot. Birin-ketin paydo bo'layotgan gazetalarga qirol 
saroyi aw aiiga xotiijam munosabatda bo‘ldi, go‘yo u yuz berayotgan 
voqealaming butun xavfmi anglagandek edi. Bee’tiborlik faqat ommaviy- 
siyosiy m atbuotning paydo bo‘lishigagina emas, balki Buyuk fransuz inqilobi 
bilan bog‘liq boshqa voqealaiga ham daxl qilardi. Rasmiy mahkama ko‘p 
sonli j o ‘shqin gazetalaiga «Gazette de ahranc» gazetasini qarama-qarshi 
qo‘ydi. Bu gazeta xukumat farmonlarini bosib chiqarish bilan cheklanar, 
ko‘z o'n g id a yuz berayotgan inqilob to ‘g ‘risida lom-lim demas edi.
1789-yil sentabr oyi oxirlarida kutilmaganda qirol saroyi inqilobga 
qarshi yurish boshladi. Toju taxtni birinchi bo‘lib «Saroy va shahar 
gazetasi» nom lî (ko‘proq «Kichik Gojte* nomi bilan tanilgan) gazeta 
himoya ostiga oldi. U darhol inqilob va demokratik matbuotga qarshi 
hujumga o ‘td i. Keyinroq unga «Kirol d o ‘sti», «Havoriy yumushi» gazetasi 
ham da g ‘ayri dem okratik yo'nalishdagi boshqa nashrlar ham qo‘shildi. Shu 
yilning 5—
6
-oktabrida ro‘y bergan voqealar zodagonlarni inqilobga qarshi 
kurash m aqsadida yangi gazetalar tashldl qilishga undadi.
D em okratik m atbuot turli vositalardan foydalandi. Royalist-zodagon 
yo‘nalishiga m ansub jurnalisitlarning m ashhur namoyandalaridan A. Ri- 
varol feodal-patriarxal tartiblami qayta tiklash maqsadida darhol aksilin­
qilobiy k u ch lar xizmatiga o ‘tib olib, «Havoriy yumushi» gazetasi bilan 
ham koriik q ila boshladi. U hech qachon Lyudovik XVI ni o ‘z qo‘lida 
hokim iyatni m ahkam ushlab turishga va saroy ig‘volaridan o ‘zini yuqori 
qo'yishga q o d ir bo‘lgan haqiqiy hukm dor deb hisoblamagan. Uning 
fikricha, qirolning burchi armiya tepasida turish va inqilobni shafqatsiz 
bostirishdan iborat. Rivarol millat majlisining tadbirlarini masxara qilarkan, 
nazariy m unozaralarga berilmadi va o ‘zini ularga aralashishdan chetga 
tortdi, dem okratiya rahbarlarining hayajonli nutqlarini pisand qilmadi,
1 
Жорес Ж. Социалистическая история Французской революции. М.: 
1983, 5-ж., 223-е.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hatto ulardan nafratlandi. Notiqlaming ezgulik va saxovatga undovchi 
chaqiriqlariga ularnipg shaxsiy turmushini qaram a-qarshi qo'ydi va om ilkor 
buijuaziyaning siyosiy jo'shqinligidan kuldi.
A. Rivarol v% uning safdoshlari aw alig a inqilobga va dem okratik 
matbuotga qarshi siyosiy hamda faisafiy yo'sinda kurash olib bordilar, 
biroq 1789-yitning oktabr voqealaridan so‘ng o “z yo‘nalishini 
0
‘zgartirib, 
inqilob yoiboshchilarini fosh qilish yo‘li bilan um um an inqilobiy jarayonga 
ta ’sir o'tkazm oqqa urindilar. Inqilobga o ‘ta dushman jum alistlardan 
G . Peleti «Bizga e ’ion qilingan kurashda biz ishlatishimiz lozim b o lg a n
birdan-bir qurol — kulgi, mazah va masxaralashdan iborat bo‘lmog‘i lo ­
zim»1, degan edi. zodagonlaming ro‘znom alari shu ko‘rsatmaga amal qilib, 
vatanparvarlarga qarshi kurashni avj oldirdilar.
Inqilobni masxaralash, kulgili qilib ko'rsatish, Millat majlisining b a ’zi 
deputatiariga andishasizlik bilan