Jurnalistikasi

faoliyatida
ancha jonlanish 
kuzatilgan bo'lsa-da, gazetachilik ishlari ham on rivojlanmay qolib 
ketayotgan edi. Bu asr davomida o'tkir va muayyan ta ’sir kuchiga ega 
siyosiy nashriar ham, bironta kundalik gazeta ham chop etilmadi. Ehtimol, 
bunga Yekaterina II hukmronligi zamonida adabiy jum allam i rivoj- 
lantirishga katta e ’tibor berilib, gazetachilik ishlari va siyosiy jumalistikaga 
ravnaq bag‘ishlash atayin nazardan chetda qoidirilgani asosiy sabab 
boigandir.
Um um an, Rossiyada adabiy jumalistika bobidagi erkinlik ham uzoqqa 
bormadi. Yekaterina II o ‘z podshohligining so'nggi yillarida mamlakatga 
rahbarlik ishlarida bir qator qiyinchiliklarga duch kela- boshladi. Uning 
davlat boshqamvj va siyosatidagi ko'plab xatolar matbuotdagi hajviy 
asarlarda o ‘z ifodasini topdi. Matbuot im perator xonimning hatto 
saroydagi ishqibozliklari va shaxsiy xushtorlari haqida yozishdan ham 
qaytmadi. Natijada, Rossiyada matbuot erkinligi sekinlik bilan chegaralana 
boshladi. Satira va tanqid tig‘i tobora o'tm aslasha bordi. 1780-yillaming 
ikkinchi yarmiga kelib jum alchilik ishlari o‘ta nochor ahvolga tushib qoldi.
1796-yili im perator Pavell taxtga o ‘tirganidan keyin matbuotning 
ahvoli yanada xaroblashdi. U , birinchi navbatda, matbuot ustidan 
senzurani kuchaytirdi. Liberalizm g'oyalari va unga h ar qanday ishoralar 
mutlaqo taqiqlandi. Q ator nashriar yopildi. H atto, J.Sviftning siyosiy 
jihatdan beozorgina «Gulliverning sayohatlari» asari erkinlik g‘oyalarini 
m adh etganlikda ayblanib, taqiqlab qo'yildi.
Davriy matbuotda fransuz inqilobi haqida eslash va inqilobiy ildizga 
ega bo‘lgan «inqilob», «fuqaro», «sinf», «jamiyat*, «vatanparvar*, «serjant* 
kabi so‘zlarni ishlatish m an etilgandi. Nihoyat, fransuz inqilobi davrida 
chop qilingan har qanday nashr — jum al, gazeta va kitoblar olib qo‘yildi 
hamda ulamt o'qish taqiqlandi. Pavel I vafotidan so‘ng, 1801-yilda 
im perator Aleksandr I taxtga o ‘ti^gach, mam lakatda m atbuot sohasjdagi 
qatag'onlar biroz yumshadi va reaksiya to‘xtatildi.
Xullas, XVIII asr Rossiya, Germaniya va Fransiya matbuotining tarixi 
shuni ko‘rsatadiki, mutlaq monarxiyalarda m atbuot erkinligi va uning rivoji 
ko‘proq hukmdorlaming kayfiyati va shaxsiy qarashlariga bogiiq bo‘lgan. 
M atbuot erkinligining mustahkam, ustuvor kafolatlari bo‘lmagan bunday
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

jam iyatlarda bu sohaning barqaror nvojlamshi mumkin emas edi. Hukm 
dorlarning o ‘zlari. tom onidan va ulam ing bevosita ta sin ostida qabul 
qilingan q o n u n lar matbuotning livoji va erkinligiga to sqmlik qilardi.
Q onuniy asoslari ancha mustahkam bo'lgan mg hz jum al^tikasi esa
XVIII asrda fransuz va nemis jum ahstikasidan ancha ilgarilab ketdi. 1689 
vilda Angliya parlam enti tom onidan H uquqlar to g risidagi Bill 
qilinib, unda m atbuotning huquqiy m asalalanga alohida o n n ^ ‘Mi. Bi 
huiiatning xalqaro ahamiyati bugungacha g oyat yuksak bo lib kelmoqda. 
H okim iyatning m atbuot ishiga aralashuvi chegaralab qo yiidi. Ii^ h z sudlari 
bugungi kunda ham matbuotni himoya qilish masalalanda o sha 
m urojaat qilib turishadi. Bundan shunday xulosa qilish mumfanki. matbu- 
otning erkin rivojlanishi uchun hukm dom ing so zi emas, balki qonunnm g 
kuchi, unga am al qilish muhimroqdir.
XII bob.
XVIII ASR BUYUK FRANSUZ INQILOBI 
MATBUOTI
1-fasl.
Matbuotning umumiy ahvoli
Inailob va m atbuot. XVIII asr fransuz inqilobi nafaqat Fransiya, balki 
b u t u n
Y lv ro p aT an x in in g ham yangi davrini boshlab b e r d t O s a t o r
fransuz m atbuoti demokratiya uchun shunchahk katta ish qildiki.u butun 
insoniyatning keyingi madaniy taraqqiyotxm Buyuk fransuz inqilobig
b° 8
Fransuz inqilobi tarixini yozishni uning bevosita ¡sliíirokchilan 
boshlab berishgan. Gazetalar, jurnallar, pamfletlar, risola va kitoblar o sha 
davrning qaynoq nafasini bizgacha yetkazib keldi. Bu hom ga qadar
tarixchilam ing ham , jumalistlaming ham diqqatim ° z,f a to^ b ^ î ! ^ ' XIX 
Buyuk fransuz inqilobi matbuotming demokratik an analan XIX 
asrning birinchi yarmidan e ’tiboran taraqqiyparvar jumalistika tom onidan 
rivojlantirildi. 1789-yilda yuz bergan inqilob Fransiyam larzaga solgan 
to'lqinlam ing dastlabkisi bo‘ldi. 1830-yildagi inqilob Burbonlar sulolasinmg 
hukmronligiga barham berib, uni Orleanlar monarxiyasi bilan a mashtirdln 
1848-yilning iyuni burjua tuzumini saqlab qolish yoki yo q qilish uchun 
i u y u k Ä
*
davrini boshlab berdi va jahonda birinchi bor « s U
a
hokimiyatiga qarshi qurolli qo‘zg‘olon ko'tanldi. Bulaming barcba^
Fransiyada siyosiy demokratiyaning nisbatan tez nvojlanishiga yordam 
berdiki bunda dem okratik matbuotning roll katta bo ldi. 
. . . . . .
Fransuz inqilobi tarixini mutaxassislar uch bosqichga ajratib ko r- 
satishadi. Bu inqilobda konstitusiyachilar 
h u k m
r o n h g i
ketidan jirondchUar 
hukm ronligi boshlandi. Ulardan keyin yakobinchilar hukmronligiga navbat 
etdi Inqilobni olg'a bostirgan bu partiyalanung har 
q a y s i s i
llg orroq 
bo‘lean g‘o y alarga tayandi. Partiyalardan b in inqilobni boshqarish u y °^ da 
^rsTn hatto , 
Z
berayotgan o ‘zgarishlar bilan baravar q a d a m t a s h l a s ^
yaramay qolgan chog'da boshqa bii dadilroq ittifoqchisi urn chetlashtinb,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

gilotinaga, ya’ni boshni tanadan juda qiladigan joyga jo ‘natardi. Shu tariqa 
inqilob ayjiga chiqa bordi.
O 'sha paytdagj matbuot tarixida ham inqiiob taraqqiyotining muayyan 
bosqichlariga m os bo'lgan eng xarakterli uchta davm i ajratib ko‘rsatish 
yaqqol ko‘zga tashlanadi.
M onarxiyani to n ta rish davridagi birinchi bosqtehda (1789-yil m ay — 
1792-yii avgust) butun demokratik m atbuot deyarli barcha masalalar 
bo'yicha aristokratiya va royalistlar m atbuotiga qarshi shafqatsiz kurash 
olib bordi.
M atbuot erkintigi ilk bor «Inson va fuqaro huquqlari dekJaratsiyasi»- 
da, keyinroq 1791-yiigi Konstitutsiya m oddalarida o ‘z ifodasini topdi.
ПсЫагЫ bosqfcfa 1792-yil 10-avgustdan 1793-yil 2-iyungacha bo'lgan 
muddatni o ‘z ichiga oldi. Bu bosqkhda royalistlar matbuoti barham topdi, 
ammo jirondchilar bilan yakobinchilar o ‘rtasida оЧа keskin kurash ketdi. 
Ushbu kurashda Jan Pol Marat, Jak Rene Eber, Maksimilian Robesper va 
Pryudom gazetalari muhim rol o‘ynadi. Ayni chog‘da Kamil D em uknning 
gazeta sahifalarida yoritib borilgan risolalari ham katta ahamiyatga ega bo'kii.
Uchinchi bosqfch 1793-yil iyun oyining boshidan 1794-yil 9 ter- 
midorigacha
1
bo‘lgan muddatni qamraydi. Bu bosqichda yakobinchilar 
hamda bo‘lg‘usi termidorlar - kordclerlar murakkab ichki kurashni o ‘z 
boshlaridan kechirdilar, shuningdek, Fransuz Respublikasi kuchli ichki 
hamda tashqi tanglikka duch keldi.
Fransiyada 
inqilob tufayli dem okratik matbuotning rivojlanish 
jarayonida (1789-yil may — 1792-yil avgust) ko'plab gazetalar (ashkil 
topdi. 1788-yilda butun qirollikda 60 ga yaqin davriy nashr chiqib turgan 
bo'lsa, 1789-yiliiing 14-iyulidan 1792-yilning 12-avgustiga qadar 500 dan 
ortiq turli xil gazetalar paydo bo'ldi.
Ko'pchUik gazetalar «Патриоте» (Vatanparvar), «Революцион» 
(Inqilob) nom lari ostida chiqa boshladi. 1790-yildan «Републикансе» 
(Respublikachi), sal keyinroq «Respublika» nomli gazetalar yuzaga keldi. 
Katta hajmli «Буллитснь де Парис» (Byulleten), «Газетге» (G azett), 
«Летгере» (Letr), «Корриспонденсе) (Korrespondans), «Courrier de 
Fransais* (Kurer) «Трибуно де Пеупле» (Tribyun), «Аннал», «Хроник», 
«Консерватор» va boshqa nomdagi ko(plab nashrlar chop etiladigan 
bb‘ldi. Lekin imkoniyatlar cheklanganligi sababli gazetalami hajm dor va 
katta tirajda chiqarib turish ancha qiyinchilik tug'dirar edi.
Inqilob arafasida eng keng tarqalgan nashr «Газете де Париж» (Parij 
gazetasi) 
8
mingga yaqin mushtariyga ega bo‘lgan. K o'p hollarda gazetalar 
300—500 nusxa atrofida, aksariyati haftada 2—3 marta chiqar edi. 1789- 
yilga qadar gazetalar broshura tarzida, ya’ni, bir nechta soniari bir- 
lashtirilgan holda sotilardi. Inqilob boshlangandan keyin gazetalar soni va 
adadi ko‘payib, ulaming har bir soni alohida sotiladigan bo‘ldi.
1 Tcrmidor — Fransuz respublikasida 1793—1805-yiUarda amal qilingan taqvimga 
ko‘ra, o ‘n birinchi oy nomi (1920-yil 17—18-avgust kunlariga to‘g‘ri keladi).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu davrda Fransiya gazetalarida reklama bosish endigina rasm bo‘la- 
yotgan edi.„ Per Brísso «П атриот франкаисе» (Fransuz vatanparvari) 
gazetasida xususiy e ’loniarini chop qila bosltladi. Demulen esa har xil 
anonslam i bosishga kirishdi. Besh-olti satrdan iborat kichik e ’lonning bahosi 
12 su turardi. Gazeta bir nusxasining, masalan, «Fransuz vatanparvari* 
gazetasining narxi esa 2 su, Ebeming «Rere Duchesne* (Dyushen ota) 
gazetasi -
8
su edi. Bu gazetalar kundalik nashrlar hisoblanardi. 0 ‘sha 
paytda chiqib turgan gazetalar o ‘z saxifalarida turii xil e ’lonlaiga o ‘rin 
berishardi. Masalan, «Parij xronikasi* gazetasi e ’lonJarga boy edi.
G azeta nashr etish serxaij ish bo‘lsa -d a , ancha-m uncha foyda ham 
keltirardi. M asalan, inqilobdan keyin «Parij gazetasi* (Gazette de Paris), 
yiliga 100 ming Iivr, Brissoning «Fransuz vatanparvari» (Патриот де 
Ф ранкаисе), gazetasi esa kunlik daromadidan 30 ming livr sof foyda 
beigan.
Royalistlarning 3000 nusxadan ko‘p bo‘lmagan adadda chiqadigan 
«Parij gazetasi» m uharriri h am shuncha miqdorda mablag* olardi. Bu 
gazetani qirollik saroyi doim iy ravishda rag‘batlantirib turardi. Faqat 
poytaxtda emas, balki boshqa shaharlarda ham gazetalarning moddiy 
ahvoli yaxshi edi. C hunonchi, «Газете де Марсел* (M arsel gazetasi) 
darom adi 2,5 ming livrni tashkil etgan. Bu gazetaning etarli darajadagi 
badavlatlikda faoliyat ko‘rsatishini ta ’minlagan. Qiyoslash uchun yuksak 
m artabali am aldor (chinovnik) yiliga 5 - 6 ming, xizmatchilar esa 1,5-2,5 
m ing livr miqdorida ish haqi olganligini keltirish o ‘rinlidir. Faqat e-lonlar 
bosib chiqarishga m o'ljallangan gazetalar moliyaviy jihatdan ayniqsa, 
yaxshi ahvolda bo'lganlar. «Анонс*, «Afisha* nomli va ayrim boshqa 
nashrlar bunga misol bo‘la oladi. Haftasiga ikki m arta chiqadigan bu 
gazetalarning adadi 50.000 nusxaga yetar edi. Shuning uchun Sen-Jyust bir 
kitobfurushga qarata: «Agar qandaydir bir pamflet sizga ming frank 
darom ad keltirsa, u holda sizning vatanparvarligingiz nimaga ham arzir 
edi?* deb bejiz aytmagandi.
Inqilobning dastlabki ytiiaridagi matbuot haqida gapirganda, bu davida 
oqshom gazetalari paydo b o ‘la boshlaganini ham aytib o ‘tm oq darkor. 
Ushbu gazetalarda Millat majlisining ishi to ‘g‘risidagi stenografik hisobotlar 
bosilardi. Assambleya majlislari haqida jamoatchiUkka darhol axborot etkazib 
turadigan bu nashrlar tez orada ko'pchilikka ma’qul bo‘Iib qoldi. 
*'
Q ‘sha davrda hukum at m ablag‘i evaziga bosiladigan gazetalar ham bor 
edi. 
M asalan, Luvrda chiqadigan jirondchi yo‘nalishidagi «Посте* 
(Posbon), gazetasi dastlabki paytdanoq hukumat m ablag'idan foydalanardi. 
K eyinroq gazeta noshirining o ‘zi bu haqda gapirib, ana shunday yordam 
tufayli gazetani 
12.000
nusxada chiqarish mumkin bo‘lganligini aytgan. 
R olan vazir lavozimida ekanligida o ‘ziga yon bosgan jirondchi m atbuotni 
30.000 livrga yaqin m ablag
4
bilan ta ’minlab turgan.
K o‘pgina gazetalar turli klub va to'garaklar nom idan chiqardi. «Ijti- 
m oiy to ‘garak* chiqarib turgan «Tem ir og‘iz* gazetasi shunday nashilardan 
b o ‘lib, unga K. Foshe va N . Bronvill muhamrlik qilishgan. T o‘garak joy- 
lashgan binoga kiraverishda o 'm atilg an maxsus qutiga gazetxonlar o ‘z
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xabar va maqolalarini, ijtimoiy masalalarga doir fikr-m ulohazalari, istaklari 
bayon qilingan xatlarini tashlashgan. Uiam i bosib chiqarishni