Jurnalistikasi



Download 10,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/61
Sana25.04.2022
Hajmi10,04 Mb.
#580225
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   61
Bog'liq
Jahon jurnalistikasi tarixi (F.Mo\'minov, A.Nurmatov) (1)

itsistik
— s h e ’riy — dram atik — n asriy y o ‘sin d a 
boMgan. A lbatta, ushbu jarayonlar h a m k o ‘p m ing yillar d avom ida am alga 
oshirilgan.
Va nihoyat, beshinchisi — o n g li ravishda axborot ta rq a tish bosqichi. 
Bunda inso n lar mifologiq ijo d d an o ‘tib, real fikrlash va ijod qilish 
natijalariga erishganlar, Ongli ijod esa faqat axborotni yig‘ish va ishlash 
bilan chegaralanm agan, balki u n i o m m aviy ravishda ta rq a tish yoMlarini 
qidirishga h am undagan. N atijada, jum alistik ad an oldingi k o ‘rinishlar, 
jum ladan, o ‘zaro axborot alm ashuvning majlislar, jarchilar, xat yozib olish, 
kitobat qilish, toshbosm a va h o k azo shakllari kelib chiqqan. B u kashfiyotlar 
esa G uten b erg ixtirosi uchun p u x ta zam in yaratgan. A xborot tarqatish 
xususiyatlari odam larda rivojlanishning b archa bosqichJarida m avjud b o ‘lib 
kelganligini e ’tiborga olish zarur, albatta.
Bayon qiiinganlardan u m u m la sh m a yakun chiqarish m um kinki, 
birinchi prim atlar va inson qiyofasidagi o dam lar shakllanishidan boshlab 
m uayyan b ir axborotni qabiladoshlariga yetkazishga intilish o m m aviy 
m a ’lu m o tlar paydo bo ‘lishiga asosiy sabab vazifasini o ‘ta g a n . D em ak, 
o datda, axborot o 'z tabiatiga k o 'ra biror bir insonning shaxsiy ishi 
b o'lm asd an , ko‘p hollarda ijtim oiy xarakterga egadir. A xborotlarning ishlab 
chiqilishi, jam oalar o'rtasida tarq atilish i va alm ashinuvi ongli insoniyat 
paydo b o lis h i va rivojlanishining asosiy m ezonlaridan b o ‘lib xizm at qilgan.
Fikrlash esa, ayrim olim larning aytishlaricha, shaxsiy ifoda shakli 
doirasida qolaveradi. Amaliyotda om m aviylik hukm ronlik qiladi. E ng ajab- 
lanarlisi shundaki, miya, u alohida insonniki b o ‘lsa ham , aslida jam oaviy 
hosiladir. C hunki taqiidchilik h a r qaysi tirik mavjudot rivojlanishining asosiy 
usuli hisoblanadi. O damlar h a m b u n d a n m ustasno emas. D em ak, inson 
miyasi va ongi — jamoaviy tush u n ch alar, ramzlar, taassurotlar va ishonchlar 
sandig‘i, ularni ishlab chiqadigan va tarqatadigan vositadir. K eyingi rivoj- 
lanish, jum ladan, axborot ishlab ch iq ish va tarqatish esa, faqat ushbu asosda 
va ko‘pchiJÍk qabul qügan yo‘n alishda am alga oshadi.
2-fast.
O ngli insonlar shakllanishida koinrounikatsiyalarning o 'rn i
Ijtim oiy m uloqot va ongli inson. O dam zod paydo b o ‘lgan paytidan 
boshlab o ‘zining jonini asrash va yashash sharoitlarini yaxshilash bilan 
band b o ‘iib keladi. Buning u c h u n u tabiat noqulayliklarini (y o m g ‘ir, qor, 
jaziram a issiq, hayvonlar to m o n id a n xavf, oziq-ovqat to p ish va hokazo) 
yengishi kerak edi. Bunga h a r b ir in sonning yakka o ‘zi erishishi m um kin
www.ziyouz.com kutubxonasi


em as, shuning u ch u n u la r ja m o a b o ‘Iib yashashga m ajbur bo'lishdi. Tabiat 
injiqliklarini o dam lar faqat k u c h birlashtirib yengishlari m um kin edi. Ongii 
o d a m la rn in g dastlabki ibtid o iy jam oalari qachon paydo bo ‘lganliklari 
h aq id a olim larning fikrlari h a r xil - m iioddan aw algi 200 m ing yildan 35 
m in g yilgacha b o ‘lgan d av r ko'rsatilad i. D em ak, insoniyat ja m o a tarzida 
yashayotganiga h e c h ,b o ‘lm a g an d a 35—40 ming yil to'ldi.
Ja m o av iy yashash esa faq at ijtim oiy axborot aim ashuvi natijasida 
yuzaga kelishi m um kin edi. A Q S H oiim i Jon Dyui aytganidek, jam iyat -
bu kom m unikatsiyadir. Bu o m m a v iy kommunikatsiyasiz kishilik jam iyati- 
n in g n afa q at faoliyati, h atto , u n in g paydo bo‘lishi ham m um kin em as edi 
dem ak d ir. C hunki, sh u n c h ak i biologik birlashish uzoqqa borm aydi, ja m o - 
a tn i faq at ijtim oiy birlashuv, y a ’n i, ijtimoiy m unosabatlar orqali tashkil 
etish m um kin. Ongli inson p ay d o bo'Ushi uchun ju d a za ru r vosita — 
o d a m la r bir-birini tushu n ad ig an a lo q a — aynan shunday vaijudga kelgan.
U m u m a n oiganda, ibtid o iy o d am lar yashaydigan sharoitlarni quyida- 
g ic h a tasniflash m um kin: m e h n a t va m unosabatlar vositalari; oziqrovqat va 
d a m olish; o 'z in i him oya qilish va hissiyotlarini boshqalarga bildirish 
y o 'lla ri; yashash va hayotda b iro r b ir yangilikka intilish harakatlari.
S h u n d ay qilib, aytish m u m k in k i, odam ning ijtimoiy tab iati faqat kom - 
m unikatsiyalar natijasida yuzaga kelishi m um kin edi. U shbu kom m uni- 
katsiyalar, o ‘z navbatida, in so n n in g yuksalishi uchun h ar b ir tarixiy bos- 
q ic h d a yetakchi vosita b o ‘lib xizm at qildi. Ya’ni, kishilam ing ushbu aloqa- 
larga b o ‘lgan ichki ehtiyoji ijtim o iy aloqalarning asosiy m anbayi edi. 
Ijtim o iy m unosabatlarsiz esa ongli insonning shakllanishini ta s a w u r qilish 
m ushkul.
S h u bilan b ir q ato rd a in so n n in g uzoq davrlar davom idagi ijtimoiy 
shakllanishiga bir xususiyat xos b o 'lib kelganki, uning tabiatida hatto , bu- 
gungi k u n d a ham botiniy ong, y a ’n i, beixtiyor hissiyotlar birinchi o 'rin d a
va aksariyat hollarda ongli fik rlash d an ham ustun m avqeda turadi. Bu 
za m o n a v iy o d am lar psixologiyasining ham yetakchi xususiyatidir.
Ib tid o iy jam iyatda y ashagan odam lar, xuddi bugungi avlodlardek 
a x b o ro tn i topish, tushunish, ishlash va tarqatishga doim o m uhtoj edilar. 
B u n d ay ja ra y o n insonning doim iy, uzluksiz holatidir. Asrlar osha ushbu 
kom m u n ik atsiy alar son va sifat jih a tid a n yuksalib, om m aviylashib bora- 
vergan. B o shqacha aytganda, o d a m la r kom m unikatsiyalam ing hajm i, adadi 
k o 'p ay ish ig a ham isha ehtiyoj sezib kelganlar.
Bu ja ra y o n qanday a m alg a oshirilardi? Insonning m a ’lum bir 
m a ’lu m o tn i ishlab chiqib, b o sh q a larg a yetkazishi buning yagona yo‘li edi. 
C h u n k i faqat shu holdagina a x b o ro t ayirboshlash sodir b o ‘lardi. Ovoz 
h am d a jism o n iy h arakatlar (im o -ish o ra , mimika) asosiy vositalar xizm atini 
o ‘ta rd i. Im o -ish o ra la r yaqin a t r o f doirasida ish berishi m um kin edi, sal 
u zo q ro q m asofaga esa ovoz k era k boMardi, Shunday qilib, ibtidoiy o dam lar 
o 'rta s id a jam oaviy kom m unikatsiyalarni rivojlantirish u c h u n so ‘zga, 
k ey in ch alik esa nutq q a kuchli eh tiy o j paydo bo ‘ldi.
www.ziyouz.com kutubxonasi


O dam lar tushunarli nutqdan o 'z a ro alo q ad a q ach o n foydalana b o sh la - 
ganlari haqida ham olim iam iiig xulosalari lia r xil. Ayrim m utaxassislar 
fikricha, b unday aloqalar tarixi 2 m ln yil, b o sh q a lar esa bu jarayonni 1,5 —
1 m ln va h atto , 200 yoki 75 m m g yil o ld in boshlangan, deb hisoblashadi. 
H ar holda burro, aniq til ongli inson p aydo b o ‘lishining dastlabki sh a rti 
xizm atini o ‘ta d i, deb hisoblasak, xato qilm ag an bo'lam iz. Bugungi k u n d a 
dujiyoda so'zlashuv, m uom ala vositasi — tili b o 'lm a g an birorta xalq yoki 
elat y o kq.
B oshlang‘ich bosqichda ongsiz ijtim o iy m unosabatlar in sonning 
jam oaviy tabiatidagi yetakchi xususiyat sifatida nam oyon bo'ldi, tiln in g
paydo b o ‘Ushi va rivojlanishi ushbu alo q a la rn i yangi darajaga k o 'ta rd i. 
Boshqacha aytganda, kom m unikatsiyalarning omm aviyligi til orqali keskin 
rivojlanib ketdi. Bunday m unosabatlarga esa odam larni kundalik hayot va 
am aliyot m ajburlagan. Qabiladoshlar, u ru g ‘d o sh la r o ‘rtasida iloji b o ric h a
ko‘proq axborot tarqatish va olish orqali boshqalarga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazish 
uchun h arakatlar odam zod vujudga kelgan, ya’ni, ibtidoiy d av rlard an
boshlangan.
Insonlar o ‘rtasidagi 
m unosabatlarda 
kom m unikatsiyaning 
asosiy 
vositasi b o 'lm ish ongli so'zning tu g ‘ilishi k a tta tarixga ega. So‘z va til — bu
odam zotning m illion yillar davom etgan jid d ty aqliy m ehnati hosilasidir. 
Boshqa biror b ir yutuq kishilar u c h u n s o ‘z ixtirosidek qiyin q o ‘lga 
kiritilmagan. S hu bilan bir q ato rd a aytish kerakki, s o ‘zdek ulug‘, buyuk 
kashfiyot o d am lar tarixida boshqa b o 'lm a g a n . 0 ‘z aham iyatiga ko ‘ra u sh b u
kashfiyot insonning paydo bo'lishi bilan d ey arli teng qiym atga ega. A ytish 
m um kinki, sayyoram iz jam i to ‘rtta buyuk b o sq ic h n i boshidan kechirgan — 
bu uning o ‘zi, hayot, inson va n u tqning p aydo bo'lishidir.
S o’zjiing yuzaga kelishi inson jism o n iy a tid a n keyin uning ik k in ch i, 
m a ’naviy tu g ‘iiishi bo ‘ldi. So‘z o d a m z o tn i o m m aviy kom m unikatsiya va 
aqliy rivojlanish iom on da Vat etdi. S hunisi h a m qiziqki, turli o d am larn m g
o ‘zaro m unosabatlari paytida b itta s o 'z o stid a ham m a u ch u n b ir xil 
m a ’noni anglashlari ham oson kechm agan. B un d ay vaziyatlar ju m a listlarg a 
yaxshi m a’lum.
So‘z orqali am alga oshirilgan tovushli kom m unikatsiya m ing y illar 
davom ida ju d a sekinltk bilan vujudga keldi. S hu vaqt davom ida in so n la r 
bir-birini yaxshiroq tushunishga h ara k at qilgan, turli qabila va e la tla r 
o ‘zaro yaqinlasha borgan. A m m o b u g u n g i m ezonlar bilan o ‘lchasak, 
insonning gapirish im koniyatlari n ih o y a td a past sur’atda rivojlangan. 
Tovushli kom m unikatsiya, so ‘zlar va n u tq u zo q davr m obaynida ta ra q q iy
topganUgiga asosiy sabab — insonning ibtid o iy ongidir.
S o'zning yana bir, baiki eng m u h im xususiyatiga e ’tiborim izni q a r a -
taylik. T ilni shaxslar emas, xalq yaratadi, d eg a n naql bor. Bu ju d a t o ‘g ‘ri 
fikr. S o'zlarni ham odatda, xalq to p ad i. A yrim so ‘z!am i olim lar, y o zu v - 
chilar yoki tilshunoslar yaratgan b o ‘lishlari m um kin. Lekin hatto sh u
so‘zlar ham keng om m a foydalana b o sh la g an d a n keyingina ta n o lin a d i,
www.ziyouz.com kutubxonasi


keng m uom alaga kiradi. B oshqacha aytganda, so ‘zd a alohida shaxslarning 
em as, balki ja m o a n in g o n g i o ‘z aksini topgan. H a r b ir so 'zd a odam zod 
ongining o ‘zoq d av r davo m id ag i evolutsiyasi — tadrijiy rivoji bevosita yoki 
bilvosita m ujassam lashgan. H a r bir so ‘z orqali boshqalarga m a’lum bir 
m a ’n o n i yetkazgan, u n i anglagan odam esa yangi va foydali m a ’lum otga 
ega b o ‘lgan. Shu sababli s o ‘z ibtidoiy inson u ch u n sehrli kuchga ega edi.
So‘z, n u tq va u la r orqali kom m unikatsiyada bir-ikki em as, ko’plab 
od am lam in g jam o av iy d o n o lig i o ‘z ifodasini topgan. S o ‘zlar vositasida 
deyarli kuch ish latm asd an a n c h a m a ’noni anglash m u m k in b o ‘ldi. Aniq bir 
jism o n iy h arak atd an k o ‘ra s o ‘z odam ga ko ‘proq foyda keltirgan. T asa w u r 
qilaylik, agar od am m a ’lu m harakat bilan faqat yonidagi daraxtdan mevani 
uzib olishga erishgan b o ‘lsa, s o ‘z orqali u m evazor qaerdaligini bilgan va 
boshqalarga tu sh u n tirg a n . S h uning uchun so*z va n u tq ongli insonlarga 
yashash dasturi sifatida xizm at qilgan, desak adashm aym iz.
Ayrim m utaxassislam ing fikricha, so'zning akustik, ya’ni, talaffuziy 
im koniyatlari so ‘z p ay d o boMganidan keyin am alga oshirilgan. Bunday 
taxm inlarga qo'sh ilish qiyin. Bizning nazdim izda, h ar b ir so'zning akustik 
im koniyatlari o ‘sha s o 'z n in g o ‘zi bilan birga rivojlanib, m ukam m allashib 
borgan.
A lbatta, akustik xususiyatlar om m aviy kom m unikatsiyalar sifatida 
o p tik usullarga qarshi tu rg a n , lekin bu boshqa masala. Bugungi kunda 
ushbu ikki jihatga gaz eta bilan radio to ‘g ‘ri keladi. O dam zod paydo 
b o 'lg an id an beri o m m a v iy kom m unikatsiyalam ing b arc h a turlari faqatgina 
ushbu ikkala usulga asoslanib kelgan.
Ibtidoiy jam iyatning u m u m ij koromunikatsiya m anzarasiga chizgilar. 
K om m unikatsiya d eg a n d a , b iz tirik m ayjudotlar o ‘rtasida jism oniy og'zaki 
yoki vizual axborot alm ash in u v in i tushunam iz. In so n lar o ‘rtasida bunday 
m unosabatlar ongli ravishda tovushli yoki optik vositalar orqali am alga 
oshiriladi. H ayvonot d u n y o sid a axborot alm ashish tovushli yoki tasviriy 
signal yordam ida ro ‘y beradi.
Insoniyat o la m id a o m m a v iy kom m unikatsiya vositalari qachon paydo 
b o ‘ldi, degan savolga ja v o b berishga harakat qilaylik. A gar m azkur tu sh u n - 
c h a n in g zam onaviy m a ’n o sid a n kelib chiqsak, b unday kom m unikatsiyalar 
a w a l gazetalar, ju rn a lla r, 
keyinchalik ular safiga q o ‘shilgan radio, 
televidenie va in te rn e tn in g hayotga kirib kelishi bilan paydo bo'ldi, degan 
ja v o b haqiqiy b o 'lard i. B ugungi b archa lug’atlar va ensiklopediyalar m azkur 
savolga aynan sh u n d a y ja v o b berm oqda. Eng to p q ir m ualliflar m azkur 
izohga «zamonaviy» s o ‘zin i q o ‘shib q o ‘yadilar va bu bilan to ‘g‘ri qiladilar. 
N e g a bunday?
C hunki om m aviy ax b o ro t vositalarining tarixi nuqtayi nazaridan 
om m aviy k o m m unikatsiyalar d eb , faqat m atbuot va elek tro n OAVni atash 
u n c h a ham to 'g 'r i eipas. B un d ay m ezon tanlanganda, biz XV asrdan 
oldingi uzoq m ing y illiklar ichra am al qilib kelgan om m aviy kom m u­
nikatsiya turlarin i nafaqat fandan, balki b u tu n insoniyat hayotidan ham
www.ziyouz.com kutubxonasi


0
‘chirib tashlashga uringan bo'lam iz. Bu esa g ‘ayrilm iy yondashuvdir. 
U shbu fikrim izni isbotlashga harakat q ilib k o 'ram iz.
Y uqorida aytib o ‘tganimizdek, ibtid o iy jam iy at va ongli inson 
kom m unikatsiyalarsiz paydo bo'lishi m u m k in em asdi. Insonlar jam iy atid a 
esa, garchi ibtidoiy shaklda b o ‘Isa ham , kom m unikatsiyalar, ju m la d a n , 
om m aviy tarzda ham amalga oshirilgan. A lbatta, o 's h a vaqtlarda o m m aviy 
kom m unikatsiyalar hozirgidek yuz m illionlab o d a m la m i qam rab olm agan. 
Chunki, birinchidan, u davrlarda yer sh arid a b ir necha milliardlab kishi 
yashamagan, ikkinchidan, radio, televidenie va in te rn et kabi vositalar 
bo‘lmagan. M asalan, m iloddan 3500 yil a w a l y er yuzida bor-yo‘g ‘i 80 m ln 
odam yashagan, xolos. Demak, ibticWty d av rlard a m avjud bo'lgan k o m m u ­
nikatsiyalar m anzarasiga ilmiy va tarixiy ta v sif berishda o ‘sha vaqtlardagi 
sharoitlardan kelib chiqishim iz to ‘g‘ri bo ‘ladi.
Ibtidoiy ja m o a tuzum i shakllanishi x ronologik jihatd an asosan tosh 
(paleolit) davriga to ‘g‘ri keladi. Tosh davri esa tax m in a n 1,8 mln yil oldin 
boshlanib, m iloddan 8 ming yil aw al tugagan. 0 ‘z navbatida, tosh davri ~
qadim iy paleolit (1,5 m ln - 35 ming yil), o ‘rta m ezolit (35 — 10 m ing 
yillar) va yangi tosh davri — neolit (10 — 8 m ing yillar)ga b o ‘linadi h am d a 
bronza davri bilan almashadi. Y uqorida aytganim izdek, ongli inson 
qadim iy paleolit davrining oxirrog‘ida vujudga kelgan.
Paleolit davrida odam sim on m avjudotlar k o ‘proq oziq-ovqat qidirish 
va ov qilish bilan kunlarini o 'tk a z a r edi. O ngli insonlar paydo b o ‘lishi 
vaziyatni keskin o ‘zgartirdi. O dam lar ch o rv a ch ilik va dehqonchilik bilan 
shug‘ullana boshladilar. Ularning oziq-ovqati, yashash joylari va kiyinish- 
lari b irm uncha yaxshilandi. N atijada, o d am larn in g b o ‘sh vaqti biroz 
ko‘paydi. Bu esa u la r o ‘rtasida ijtim oiy alo q ala rn i kengaytirdi va o ‘zaro 
m unosabatlar ta ’sirchanügini oshirdi. S h u n d ay qilib, qadim iy paleolitdagi 
ibtidoiy o d am lar t o ‘dasi om m aviy k o m m unikatsiyalar yordam ida ibtidoiy 
ja m o a tuzum i bosqichiga o ‘tdi. O ngli in so n n in g shakllanishi (an tro p o - 
genez) bilan ibtidoiy jam iyatning shakllanish (sotsiogenez) jarayonlari vaqt 
jihatidan b ir davrga to 'g 'ri kelib, o 'za ro c h a m b a rc h a s bog‘lanib ketdi.
Paleolit davridagi kom m unikatsiyalam i y u qorida keltirgan m a ’lu- 
m otlar orqali asosan nazariy jih a td a n ta s a w u r qiltshim iz m um kin. A rxe- 
ologik qazilm alar esa bizga faqat in sonning o ‘sha davina oid m e h n at 
qurollarini topishga im kon berdi. Biroq bir m asalada shubha bo'lm asligi 
kerakki, o 'sh a davrlarda ijtimoiy kom m unikatsiyalar, albatta, mavjud va 
ancha rivojlangan edi, chunki busiz kishilik jam iyatining o ‘zi b o ‘lishi 
m um kin em asdi.
Vaqt o ‘tgan sari ibtidoiy ja m o alar so n va k o ‘Iam jih a td a n ko‘payib, 
kengayib boraverdi. Biror alohida oila yoki qabila boshqa jam oalarsiz 
yashay olm asdi, chu n k i ular faqat birlashib ovga chiqishlari va yashash 
uchun jo y la r shaylashlari, mum kin edi. Ja m o a la r orasidagi m u n o sab atlar 
« 
om m aviy kom m unikatsiya shakllarida am alg a oshirilardi. Qabila a ’zo la- 
rining soni a w a lig a o ‘nlab, yuzlab, k eyinchalik esa minglab odam larni
www.ziyouz.com kutubxonasi


tashkil etdi. K engaygan jam o alarn in g ichki tuzilishi ham
m urakkablasha bordi. S h u sababli om m aviy 

Download 10,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish