Jurnalistikasi



Download 10,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/61
Sana25.04.2022
Hajmi10,04 Mb.
#580225
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   61
Bog'liq
Jahon jurnalistikasi tarixi (F.Mo\'minov, A.Nurmatov) (1)

ibtidoiy tasvirlar.
H aykalchalar, turli b u y u m la r 
va rasm lar yaratilishining asosiy sababi, alb atta, insonning tinm ay izlanishi 
va ichki g ‘ayratini ifodalashga, nam oyon etishga intilishdir. A m m o u u sh b u
urinishlarga qandaydir m a’no bag‘ish lam o q ch i b o ‘ladi. K o‘p narsani 
tushunm aganligi sababli ijodiy h arak atlarin i k o 'pchilikka m a’qul b o 'ig a n
shakllarda am alga oshirgan. S hunday sh a k lla rd a n foiri ibtidoiy d avriarda 
tog‘, qoya, g‘or, devorlarga tushirilgan rasm lar b o ‘lib, ular dunyoning tu rli 
joylarida topilgan.
B unday tasvirlam i chizish — o ‘z - o ‘zi bilan hech boMmaganda tasvir 
orqali m a ’naviy aloqa qilish ishtiyoqini anglatadi. Aksariyat h ollarda esa 
bunday rasm lar oila a ’zolari, urug‘ va q ab iladoshlar u chun yaratilgan. 
Tasvirlar d iniy yoki sehrgarlik v azifalaridan h am oldin, eng a w a lo , 
kom m unikatsiya funksiyasini bajargan.
Afrika q it’asining Jazoir hududidagi S ahro c h o ‘lida T assilin—J a z o ir 
yassi tog‘i bor. U shbu joyda turli d av riard a bitilgan o ‘n minglab rasm lar 
topilgan. U lam in g dastlabkilari m iloddan a w a lg i 6 — 5 m ing yilliklarda, 
aksariyati m iloddan oldingi 4 m inginchi yillarda, oxirgilari m ilo d n in g
birinchi asrlarida yaratilgan. Birinchi bosqichdagi rasm lar m ualliflari fillar, 
jirafalar va suv otlari (begem otlar)ni so d d a k o ‘rinishda aks ettirishgan. 
Qoya asarlarida ju d a ko‘p ov, jang, raqs, m usobaqa va boshqa h a ra - 
katlam ing tasvirlari ifodalangan. D em ak, T assilin -Ja zo ir g‘orlarida o d a m la r 
kam ida o lti m ing yil davom ida o 'z uyidagidek yashagan. Bunday m iso lla m i 
yanada keltirish m um kin, m asalan, Ispaniyadagi Altam ira yoki F ra rt-
www.ziyouz.com kutubxonasi


siyadagi M o n te sp an u n g u rlari. Bu g ‘orlarda ham to ‘n g ‘iz, ot, bizon, zubr 
kabi hayvonlarning su ra tla ri talaygina.. R asm lar ongli yoki beixtiyor 
ravishda, ushbu o ‘n g u rla rd a u zoq vaqt yashab kelgan b archa avlodlarda, 
ibtidoiy shakllarda b o ‘lsa ham , m a ’lum bir estetik did, hissiyot va 
tarbiyaviy t a ’sir uyg‘o tg a n ig a shu b h a yo‘q. Shu b ilan b ir qatorda, ular 
ta b ia tn i va ijtim oiy h a y o tn i h am o ‘rganganlar. Y a’ni, m azk u r tasvirlar nafa- 
q at zam ondoshlar, balki avlodlararo kom m unikatsiya vazifasini bajaigan.
Buyum larda a k s e ttirilg a n ibtidoiy kom m unikatsiya. B unday buyum - 
lard an b irin ch ilar q a to rid a tu rli haykalchalam i tilga olishim iz o ‘rinlidir. 
B unday n arsalar to sh dav rid a, ayniqsa, uning poyoniga yaqin ko‘p b o ‘lgan. 
H aykalcha shaklida x u d o la r ham da insonlar to m o n id a n ilohiylashtirib 
kelingan hayvonlar yasalgan. M asalan, o'tgan o ta -b o b o lar siym osi toshdan 
yaratilganda, o d a m la r o ‘s h a buyum da m arhum ning ruhi hozir ham
yasham oqda, u bizni tu rli b alo -q a zo d a n asraydi, deb ishonishgan va uning 
bilan d oim o suhbatlashib, dardlashib, m aslahatlashib yurganiar. H aykal- 
chalar, ayniqsa, ib o d a tx o n alard a ko‘p boMgan, ayrim hollarda u la r turli 
xudolarning siym olariga t o ‘lib ketgan. M adaniyat rivojlangan sari xudolar 
so n i ham k o ‘paya borgan.
Ayrim paytlari h ay k a lc h ala r, masalan, hayvonlar yoki qushlam ing 
shakllari ov yoki b o sh q a b iro r am aliy m aqsadda h am barpo etilardi. 
S harqiy Sibirda n eo lit d av rid a toshdan yasalgan 10—45 sm kattalikdagi 
baliqlar topildi. B urungi o d a m la r bunday buyum lar yordam ida boshqa ba- 
liqlarni chaqirib ovlaganlar.
Keng tarq alg an ik k in c h i buyum turi — ibtidoiy kulolchilik buyum - 
laridir. T asvirlar kabi b u n d a y sopot buyum lar h am ju d a k o ‘p joylarda, turli 
shakl va k atta m iq d o rla rd a topilgan. Qadimgi kulollar xudo va ruhlar, 
erkak va ayollar, h ayvon va qushlar tim solini asrlar davom ida yaratib 
kelganlar. Pishiq loydan x u m d o n d a kuydirib tayyorlanganlaridan ayrim lari 
hozirgacha saqlangan, xom m aterialdan yasalganlarining aksariyati yo'qolib 
ketgan. K ulolchilik b u y u m larig a h ar xil rasm lar va naq sh lar tushirilgan. 
M asalan, neolit d avridagi naq sh lar turlicha boMgan: bog‘ichli, jom li, 
q alpoqli (q o ‘ng ‘iroq sh a k lid a ), tasm ali va hokazo. T irn ab o'yilgan naqshlar 
h am uchraydi.
Q adim iy n aq sh lar b u g u n g i jurnalistikaga oid yana b ir xususiyatga ega 
bo'lg an . U lam i tu sh irish d a ibtidoiy insonlar bosm a usuldan foydalanishgan. 
D em ak, naqsh solishda q o lip la r ishlatishgan. S h u n d an o dam lar ibtidoiy 
za m o n la rd a h am ad a d la sh , y a ’ni tirajlash — biror narsani ko‘p nusxalab 
ch iqarish m ah o ra tin i o ‘zlashtirgan!iklari m a ’lum b o ‘ladi. C harxlab o 'tk ir- 
iangan chig‘an o q d a n q o lip sifatida foydalanilgan. B unday naqshlar «kordial 
m ahsulotlar* deb n o m la n ad i.
B uyum lam ing u c h in c h i toifasi kromlex va m engirlar b o ‘lib, yerga 
tik k a k o 'm ilgan k atta to s h la m i anglatadi. Y er ustidagi qism i 4 - 5 m etrdan 
15—20 m etrgacha k attalik d ag i to sh lar ko ‘proq aylana shaklida joylashtirilib, 
qu yoshni ilohiylaslitirish bilan bog‘liq boMgan. Ib odatxona vazifasini
www.ziyouz.com kutubxonasi


bajargan bunday joylarda ibtidoiy o d am lar te z -te z yig‘ilib, om m aviy 
tadbirlar o'tkazishgan. 
.
B uyuinlam ing to ‘itin ch i turi — idishlar. Bularda suv, su t, yo g ‘, go'sht 
va boshoqli o ‘sim liklar hosili saqlangan. Idishlar yovvoyi h ayvon yoki 
qushiar shaklida tayyorlangan. Q ad im iy o d am lar ishonishganki, bunday 
buyum larga yovuz ruhlar yaqinlasha olm aydi va oziq-ovqat to z a turadi.
Signalli koramunikatsiya. B u n d a y bog'lanishlar u m u m iy ta s n if nuqtayi 
nazaridan tovushli va yorug‘ü tu rla rd a n iborat. Tovushli sig n a lla r ovoz, 
bong urish, q o ‘ng‘iroq chalish yoki boshqa buyum lar tovushi orqali uza- 
tilgan. Yorug‘li signallar esa olov yoqish, tu tu n chiqarish, c h a n g ko'tarish
yordam ida yuborilardi. SignaUi kom m unikatsiyalam ing k o ’rin ish lari k o ‘p. 
Qisqa m uddat ichida va tezkor ravishda yuborilishi h am d a qab u l qilinishi 
ko‘p k o ‘rinishga ega signalli kom m unikatsiyalam i farqlaydigan xususiyatlar 
bo ‘lgan. H arbiy kom m unikatsiya turlarin in g ayrim larini signalli bogManish- 
lar tashkil etadi.
Ommaviy kom m unikatsiyalam i siyosiylashtirishga d astla b k i urinishlar.
Ongli inson bor joyda, tabiiyki, ijtim oiy aloqalar yuzaga keladi. K o m m u - 
nikatsiyalar b o r joyda jam iyat m avjud. Jam iyat b o r ek an , k im d ir kim nidir 
boshqarm oqchi, kim ningdir ustidan rahbar b o ‘lib, huk m in i o ‘tkazm oqchi 
bo ‘ladi.
0 ‘z -o ‘zidan m a ’lumki, m uayyan b ir odam b o sh q alarn i boshqarishi 
u chun ulardan jism onan yoki a q la n ustunroq turishi yoki ikkala fazilatni 
o ‘zida m ujassam etgan bo'lishi darkor. N afaqat bugungi k u n d a, ibtidoiy 
jam iyatda ham jism oniy kuch b ila n atrofdagilam i o ‘ziga buysundirish 
uzoqqa borm agan. Buning u ch u n k o 'p ro q aqlni ishlatish kerak b o ‘lgan. 
Aqlga ish bityurish esa m a’lum b ir m azm un, shakl va koM am da qabila- 
doshlarçra alohida ixtisoslashtirilgan yoki um um iy tarzdagi a x b o ro tn i ishlab 
chiqib, tarqatish va keraklicha ta krorlashni taqozo etardi. Ja m o a n i bosh- 
qarish esa — siyosiy masala.
Shundan xulosa chiqarish m um kinki, om m aviy kom m unikatsiyalar 
paydo b o ‘libdiki, boshqarishga qobiliyati yetadigan o d a m la r ularni 
siyosiylashtirishga harakat qilib k elg an la r.1
O m m aviy kom m unikatsiyalam i siyosiylashtirish b og'Ianish jaray o n i- 
ning barcha b o ‘g‘inlarida o ‘z aksini topishi m um kin. Ju m la d a n , om m aga 
rejalashtirilgan axborotni ishlab chiqish, unga yaxshi sh ak l ta n lab , o ‘z 
vaqtida va kerakli m iqdorda za ru r odam larga yetkazish va h o k az o . Bunday 
faoliyat biz ushbu-faslda ko‘rib ch iq q an k o m m unikatsiyalam ing barcha 
turlari va jabhalariga tegishli. M asalan, 
d in iy
m arosim larni ta sh k il etish va 
boshqarish, mifologik sujetlam i ishlab chiqish yoki sh a ro itg a m oslashtirish, 
bayram va tadbirlar o ‘tkazish, m ajlislar, v a ’zxonlik, m u so b a q alar uyush- 
tirish — bulam ing barchasi o m m av iy kom m unikatsiyalam i siyosiylash­
tirishga ishlatilishi m um kin edi va o d atd a shunday boMgan ham .
A xborotni sîyosatga b o ‘ysundirishning yo ‘llari va usu llari cheksiz 
darajada ko‘p. D em ak, om m aviy axbo ro tn i siyosatdan asrab b o 'lm a s ekan,
www.ziyouz.com kutubxonasi


m asalani bo sh q ach a q o ‘yish kerak. U shbu jarayonni qaysi usulda, qay 
darajada, q an d a y m a ’noda, qaysi y o ‘sinda, kim o 'rtasida, n im a m aqsadda, 
q an d a y sh a k ld a amaJga oshirsa to ‘g ‘ri, bezarar, ja m o lg a foydaliroq b o ‘ladi?
Q isqa q ilib aytsak, o m m av iy kom m unikatsiyalar paydo b o ‘!ganidan 
bo sh lab u la rd a n siyosiy m aq sad lard a foydalanish am alga oshirilib kelingan. 
F a q a t u v aq td a om m aviy k o m m unikatsiyalar va ayniqsa, siyosat bugungi 
k u n d ag id an a n c h a farq qilgan.
B obga xulosa sifatida sh u n i aytish kerakki, dastlabki om m aviy 
k o m m u n ik atsiy alar tarixi — b u ibtidoiy odam lar to m o n id an axborotga 
b o ‘lgan eh tiy o j va ushbu z a ru ra tn i qondirish uchun qilingan h arakatlar 
tarixidir.
N e m is o lim i Yulius Lips t a ’kidlaganidek, eng burungi davrlardagi 
ix tiro c h ila rn in g ism lari bizgacha yetib kelmagan. Biz ilk toshbolta, birinchi 
savat, sh a m o ld a n him oya qiladigan dastlabki devor yoki birinchi ju n
kiyim ning m uallifi kim ligini b ilm aym iz. O lim ning fikricha, shuni ta ’kidlash 
jo iz k i, u sh b u ixtirolar b ir kishining ijodi b o ‘lm asdan, uzoq vaqtlar davo- 
m id a y ash ab o ‘tgan ko'p lab av jo d lar vakillarining tajribasini m ujassam lash 
natijasida asta-sek in k ash f etib, m ukam m allashtirib kelingan.
O m m a v iy axborot ishlab chiqilishi va tarqatilishi insonga berilgan 
u lug‘ n e ’m a tla r - k o ‘rish, eshitish va fikrlash yordam ida va ushbu n e ’m at- 
larni rivojlantirish natijasida am alga oshirilgan.
A yrim
olim larning 
fikrichu, 
insoniyat 
tarixi 
faqat 
pragm atik 
konsepsiyaga m uvofiq rivojlanm oqda. Agar biz ushbu fikm i qabul qiladigan 
b o ‘lsak, in so n iy at jam iy atid a b iro r b ir yangilik faqat ilhom tufayli yoki 
ta sodifan ochilishi m um kin em asü g in i ta n olishim iz kerak boMadi. Shu 
boisdan p rag m a tik konsepsiyaga to 'la lig ic h a qo ‘shi!ish qiyin. Lekin shuni 
ham ay tish lozim ki, kishilik jam iy a tid a g i ko ‘p ixtirolar, kashfiyotiar asosida 
hayotiy ta lab lar, odam lam in g ku n d alik turm ushi, am aliyot yotadi.
A xborotga b o ‘lgan ehtiyoj tu rli yo‘Har bilan: tashkiliy, texnikaviy, 
m av zu -g ‘oyaviy va hokazo ta d b irla r vositasida hayotga tatbiq etilgan. 
Q aysidir usul o ‘ziga o so n yo ‘I to p g a n , b a ’zi birining am alga oshirilishi 
u zo q ro q vaqt talab qilgan. K o ‘p h o llard a u yoki bu kashfiyotning hayotga 
jo riy e tiïish i u n in g kim gadir kerakligi va m oliyalashtirilishi m asalalari bilan 
bevosita b o g ‘liq edi. A xborot ta rq a tish im koniyatlari iqtisodiy shart- 
sh a ro itlarg a bo rib taqalganligi bois u la r ushbu jarayonning rivojlanishiga 
yoki, ak sin c h a , sekinlashishiga sab ab ch i b o ‘lgani tabiiy.
J a m o a la r m iqyosida o m m aviy kom m unikatsiyalarning tarqalishi esa 
ushbu ja m o a la r rahbarlari ixtiyorida b o'lib kelgan. M a ’lum ki, h ar bir 
ja m o a n in g rah b ari birinchi galda u n in g m oddiy zaxiralarini va m a ’naviy 
bosh q aru v n i o ‘z q o ‘liga olishga intiladi. Eng qadim o ‘tm ish h am bundan 
m ustasno em as. H a tto , aytish m u m k in k i, bunday usullar bizgacha o ‘sha 
v aq tlard an yetib kelgan, u zoq z a m o n la rd a n boshlab turli toifadagi rahbarlar 
shuni an g lab oldilarki, ja m o an in g bosh q a a ’zolarini 
0
‘zlariga qaram qilib 
q o 'y ish y o 'lid a axborot tarqatish m asalalari nihoyatda m uhim aham iyatga 
ega. N a tija d a , ja m o a rahbarlari o ‘zlariga qulay mavzulardagi om m aviy 
kom m unikatsiyalarga y o ‘l o ch ib , t o ‘g ‘ri kelmaydiganlarini berkitib keldilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi


XuIIas, eng burungi zam onlarda h a m o d a m la r om m aviy ax borot 
ishlab chiqilishi va tarqatilishiga bugungidek yetarli aham iyat h am d a b a h o
bera oiganlar. B u ish qo ‘lidan kelganlar ixtiyorida bo'lg an h am da u la m in g
ehtiyojlari va m anfaatlariga 
xizm at
qilgan.
Va nihoyat, yana bir fikr. K o‘rganim izdek, eng qadim gi davrlardagi 
om m aviy kom m unikatsiyalar xronologik jih a td a n ju d a katta vaqt d avom ida 
rivojlangan. S huning uchun bu ja ra y o n h aq id a gapirganda, ayrim h o llard a 
m a’lum m uddatga xato qilgan b o 'lsak , kitobxonlarim izdan u zr so'raym iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi


I q i m
DUNYODA JURNALISTIKADAN
OLDINGI OMMAVIY KOMMUNIKATSIYA 
KO‘RINISHLARI
I bob.
Q A D IM G I S H A R Q D A P R O T O JU R N A L IS T IK A
t i r a y f f i ^ P r o t o f - h,‘,tiShdHn o ld i" i; P rot°ju™ alis,il(a» so'zini tu sh u n - 
urayiiK. «Proto» 
b u q adim iy, oldingi, dastlabki degan m a’nolam i
b a ip o et.lgan.da,. keyin bu m e h n a t tu ri bugungi «jurnalistika» noraini oldi 
P rotojurnalKt,ka 
a y n a n jurnalistika 
b o ‘lm asa-da 
u n t o
« v d o
y a ra td i' J u r n a № '™ S ibtidoiy hakllari b o Z a -

Download 10,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish