Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

didaktikos
degen sózinen bolıp, onıń tiykarǵı mánisi 
«oqıtaman» degen mánini ańlatadı. Pedagogikanıń oqıtıw menen tálim-tárbiya 
beriw teoriyasın, onı iske asırıwdıń jolların belgileytuǵın bólimi bolıp esaplanadı. 
Al didaktikalıq principler bolsa oqıwshılarǵa beriletuǵın tálim-tárbiyanıń tiykarǵı 
mazmunı bolıp esaplanadı. Baslawısh klasslardıń barlıq pánleriniń aldına 
qoyılatuǵın tiykarǵı didaktikalıq principler oqıtıwdıń tiykarǵı - bilim, tárbiya beriw 
menen rawajlandırıp barıw usaǵan tiykarǵı funkciyasınıń negizlerin belgilew bolıp 
tabıladı. Sonlıqtan oqıtıw, oqıw jumısların alıp barıwda, súyenetuǵın tirek - 
didaktikalıq principler boladı. Álipbeni oqıtıwda, tárbiya beriwde, rawajlandırıwda 
usı principlerge súyene otırıp is alıp barıladı. Álipbeni oqıtıw isi baslawısh 
klasslarda sheshiwshi orındı iyeleydi.

---

65
Didaktika tálim-tárbiya isleriniń belgili bir sistemasın belgileydi de, oqıtıw 
procesinde usı sistemadan paydalana otırıp hám soǵan súyenip is alıp baradı. 
Bulardı bir-birinen bólip alıp qarawǵa bolmaydı. Oqıtıwdıń baslı principleriniń biri 
- 
Sanalılıq principi
boladı. Sanalılıq - oqıǵanın tolıq hám hár tárepleme túsiniw,
túsingenin ámeliy jaqtan qollana biliw. Baslawısh klass balalarınıń turmıs 
tájiriybesiniń azlıǵın esapqa alsaq, bizge bunıń juwapkershiligi túsinikli. Eger 
oqıwshı sanalı túsinse, jumısqa sanalı qatnas jasasa, oqıǵanın, úyrengenin, 
meńgergenin qayta túsindirip, dálillep berse ǵana sanalı meńgergen dep júrgiziledi.
Oqıw materialların sanalı meńgeriwdiń bas dushpanı oqıwǵa ústirtin qaraw, 
shala túsiniw, yadlaw qubılısları bolıp esaplanadı. Bunday qubılıs baslawısh klass 
balalarına tán jaǵday. Bul balalardıń bilimdi sanalı iyelewine, sanalı jumıs islewine 
kesent beredi hám bilimdi ústirtin meńgerip, tiykarǵıların durıs iyelep ala almaydı 
da, keleshekte jumıs islew uqıbı tómen boladı. Grammatikalıq túsinikler abstrakt 
túrde bolıwına baylanıslı balalar sanalı túsinbegen jaǵdayda onıń menen jumıs 
isley almaydı, qıyınshılıqqa ushıraydı. Sonlıqtan balalardıń mektepke kelgen 
kúninen baslap, muǵallim 
birinshiden
, oqıwshılardıń til baylıǵın rawajlandırıw, 
ekinshiden
, hár qıylı grammatikalıq túsiniklerdi, 
úshinshiden
, tillik materiallardı
meńgertiw hám oqıwshılardıń logikalıq oy-órisin rawajlandırıp otırıw isleri menen 
shuǵıllanadı. Bunnan joqarı basqıshqa ótiw ushın balalar grammatikalıq
túsiniklerdi, olardıń ózinshelik belgilerin meńgeriwi tiyis. Muǵallim oqıwshılardıń
aldındaǵı bunday qospalı, awır, juwapkerli bolǵan wazıypalardı sheshiwi ushın tek 
oqıwshılardıń materiallardı sanalı meńgerip alıwına eristiriw arqalı ǵana aldına 
qoyılǵan maqsetine erise alıwı múmkin.
Oqıwshılarǵa mektepke dáslepki kelgen kúninen baslap sanalı tálim-tárbiya 
alıwǵa úyretiw menen 
tıyanaqlı bilim alıw principin 
de basshılıqqa alıp jumıs 
isleymiz. Bul princip sanalılıq principi menen tıǵız baylanıslı. Sebebi, sanalı bilim 
alıw - bilimdi tolıq túsinip meńgeriw, ol ústinde kónligiw, onı is júzinde qollana 
biliw degen sóz bolsa, al bilimdi tıyanaqlı iyelemey turıp, onı is júzine asırıwı

---

66
múmkin emes. Biz oqıwshılarǵa tıyanaqlı bilim beriwdi názerde tutsaq, hár 
tárepleme oylanıp, oqıwshılardıń múmkinshiligin esapqa alıw menen ǵana 
oqıtıwımız, bilim beriwimiz kerek boladı. Baslawısh klass oqıwshıları til 
qubılıslarına baylanıslı materiallardı ótken tema menen baylanıslı túsinbese, 
keyingi beriliwge tiyisli materiallardı meńgere almaydı. Bul sabaqtıń izbe-izligin 
buzadı. Ayırım jaǵdayda ótilmegen materiallar ótiletuǵın material menen qosılıp 
ketetuǵın jaǵdaylar ushırasıp otıradı. Bunday jaǵdayda oqıwshılardı qıyınshılıqqa 
ushıratıp, ústirtin bilim alıwǵa jaǵday jasap beremiz. 
Túsiniklilık principi
degenimiz oqıwshınıń jas ózgesheligine, bilim 
dárejesine, 
kónligiw 
muǵdarına, 
turmıs tájiriybesine, qabıl ete alıw 
múmkinshiligine, programmalıq talapqa sáykes keletuǵın materiallar menen 
támiyin etilip, ol ústinde túsinip jumıs isley alıwın názerde tutıwımız kerek. 
Sebebi, I klass oqıwshısı menen II klass oqıwshısınıń qabıl etiw uqıbı teńdey emes. 
Sonlıqtan, usınday ayırmashılıqtı este tutıp olardıń múmkinshiliklerin eske ala 
otırıp tildiń materialların usınıw ǵana jaqsı nátiyje beredi. Tek ótiletuǵın
materiallardıń teoriyalıq tárepi de, ámeliy isleytuǵın tárepi de oqıwshınıń túsinip
islewine sáykes kelse ǵana, olardıń belsendiligi payda boladı, ol óz gezeginde 
oqıwshınıń ózinshe jumıs islew múmkinshiligine jaǵday tuwǵızadı. 
Oqıtıwdıń kórsetpelilik principi
. Sabaq procesinde kórsetpelilik principin 
iske asırıwda kórsetpeli qurallardı paydalanıwdıń hár qıylı túrleri menen usılların 
iske qosıwımızǵa tuwra keledi. Hár bir temanıń maqsetine, oqıw materiallarınıń 
xarakteri menen mazmunına, sabaqtıń basqıshına sáykes tiyisli orınlarda nátiyjeli 
paydalanıp otırǵan jaǵdayda ǵana jaqsı nátiyjege erisip baramız. Kórsetpelilik 
principin qálegen sabaqta qollana beriw shártli emes, al qıyın dep tabılǵan 
materiallardı oqıwshılardıń durıs, tolıq meńgerip alıwına jaǵday jasaw maqsetinde 
ǵana basshılıqqa alıwımız tiyis. Sonıń menen birge oqıwshılardıń belgili bir taraw 
boyınsha alǵan bilimin izbe-iz ózlestiriw, belgili bir juwmaqqa keliw, qadaǵalaw, 
til ósiriw, gúrrińlesiw, analiz-sintez usılların qollanıp jumıs islewdiń barısında 

---

67
qollanamız.
Baslawısh klasslarda álipbeni oqıtıwda nátiyjelilikke erisip barıwda jáne bir 
basshılıqqa alıp otıratuǵın didaktikalıq prinсipimiz - 
sistemalılıq hám izbe-izlik 
prinсipi
boladı. Til materialları sistemalılıqta, izbe-izlikte oqıtıwdı talap etedi. Bul 
oqıwshılardıń durıs túsiniw, tıyanaqlı bilim alıw, oǵan kónligip, ol ústinde hár 
qıylı ámeliy jumıs islewine járdem beredi, úyreniwdiń zańlılıǵı da usıǵan súyenedi. 
Máselen: baslawısh klasstıń hár bir klasında tilimizdiń fonetikasınan, 
morfologiyasınan hám sintaksisi, leksikasınan materiallar úzip-úzip beriledi. Bul 
oqıtıwdıń sistemalılıq, izbe-izlik prinсipine qarama-qarsı jaǵday. Sonlıqtan bunday 
jaǵdayda da oqıtıwdıń sistemalılıǵın, izbe-izlik prinсipine tiykarlanıp is alıp 
barıwımız tiyis. Bul ushın muǵallim programmanı basshılıqqa alıp, beriliwge 
tiyisli bilim kóleminen sırtqa ketpey-aq turaqlı, izbe-izlik penen oqıtıw principin 
basshılıqqa alıp otırsa boladı.
Álipbeni oqıtıwda tiykarınan joqarıdaǵı didaktikalıq prinсiplerdi gezek 
penen qollanbaymız. Al olardı bir-birine baylanıstırıp otırǵan jaǵdayda ǵana
jumıstıń nátiyjeliligine erisemiz. 
1.
Álipbeni oqıtıw metodıkasınıń qanday izertlew metodları bar? 
2.
Didaktika sóziniń mánisin aytıń? 
3.
Baqlaw metodı
 
degenimiz ne? 
4.
Oqıtıwdıń kórsetpelilik principin aytın. 
5.
Statistikalıq metod degenimiz ne? 
6.
Anketa júrgiziw metod degenimiz ne?