Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti “milliy g’oya, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi” kafedrasi

ЁШЛАРНИ ҒОЯВИЙ ВА АХБОРОТ ХУРУЖЛАРИДАН ҲИМОЯ 
ҚИЛИШДА АДАБИЁТНИНГАҲАМИЯТИ 
Мусфира Мунавварова 
Ф.ф.н.,доцент 

Боқиева ЗулайҳоЎткировна 
НавДПИ талабаси
Замонавий дунёда ёшларни маънавий таҳдидлардан ҳимоя қилиш ватанимиз 
ривожланишининг реал талабларига мос ёндашувни, ўзига хос аниқликни тақозо 
этмоқда. Бу аниқликда бизнинг миллат ва халқ сифатидаги замонавий ўзлигимизни 
англаш даражамиз ва замонавий тараққиёт талаблари тақозо этадиган миллий 
тафаккуримиз ифодаланиши керак. Бунда биз биринчи ўринда аждодларимизнинг бой 
илмий ва маънавий меросига мурожаат этамиз ва унда акс этган энг илғор 
қадриятлардан фойдаланамиз. Адабий меросимиз бизга бу борада таъсирчан ва 
ибратли мисолларни тақдим этади. Алишер Навоий яратган Фарҳод образида, яъни 
комил инсон тимсолида биз юксак идивидуал фазилатлар, амалий интилишларнинг 
замонавийлик, халқпарварлик, фидойилик билан тўлиқ уйғунлашганини кўрамиз. 
Фарҳод учун худбинлик, фақат ўз манфаатини ўйлаш ҳисси тамомила ёт. Зеро, фақат 
насиҳат ёки баландпарвоз даъватлар билан ёш авлодни тарбиялаб бўлмайди, уларга 
аниқ ва ибратли жонли мисоллар, таъсирчан бадиий асарлар панду-насиҳатларга 
нисбатан кўпроқ керак.
Миллий маънавий меросимизни ўрганиш жараёнида шунга амин бўламизки, 
жамиятда инсон қадри тушунчаси икки томонлама аҳамиятга эга. Биринчидан, инсон 
боқиманда, тобе қарашлар сиртмоғидан халос бўлиб, ўз қадрини, авваламбор, 
меҳнатда, халқ билан муштаракликда топишини, иши ва ўз тақдири учун ўзи масъул 
эканлигини теран идрок этиши лозим. Бу унга жамият инсонга бегона муҳит 
эмаслигини англашга имкон беради. Жамият ва инсон муносабатлари уйғунлигини 
тақозо этадиган бу каби қараш адабий меросда, хусусан “Қутадғу билик”да ҳам, 
Навоийнинг “Хамса”си, Ойбекнинг “Навоий”, Асқад Мухторнинг “Чинор” 
романларида ҳам теран ёритилган. Инсоннинг ўз қадрини ўзи белгилаш масъулияти 
111
А. Ш. Амонашвили. Педагогика. М. Изд. “Педагогика”. 1992. Стр 110.

---

121 
унда энг юксак ғояларни излашга, уларни ўз эътиқодига айлантиришга рағбат 
ўйғотади, бузғунчи ғояларга нисбатан иммунитетни шакллантиради.
Инсон қадри жамиятда инсон қай даражада ўзининг ижодкорлиги, яратувчилик 
салоҳиятини эркин юзага чиқара олиш, ўзини шахс сифатида намоён қила олиш 
имкониятлари билан белгиланади. Инсон ижтимоий мавжудод сифатида фақат 
жамиятда, фақат жамоаси, халқи орасида эркинликка эришади, қадр-қимматини 
топади. Жамият ва инсон ривожланиши давомида ҳаётнинг янги талаб ва 
эҳтиёжларига мувофиқ такомиллашиб, ўз мезон ва мўлжалларини конкретлаштириб, 
чуқурлаштириб, кенгайтириб бориши лозим. Буни маънавий мерос ҳам тасдиқлайди. 
Юсуф Хос Ҳожиб ва Маҳмуд Қошғарий асарларида олға сурилган ғоялар халқ оғзаки 
ижоди ва битигтошларда илгари сурилган ғояларга, кейингиларга нисбатан эса 
Алишер Навоий асарларида илгари сурилган ғояларда биз айнан шундай ҳолат юз 
берганини кўрамиз. Бу тараққиётнинг зарурати, қонунияти. Адабиётнинг бадиий 
маҳорат ўсиши, сўз санъати сифатида такомиллашиши, ривожланишидан ижтимоий 
онг шакли, халқни тарбияловчи, сафарбар этувчи ижод тури сифатида ривожланиши 
фарқ қилади. Адабиёт бадиий такомил чўққисига ўрта асрлардаёқ эришиши, 
кейинчалик бундай маҳорат чўққисини камдан кам ҳолатларда забт этиши, кўпинча бу 
борада бироз ортга кетиши мумкин. Чунки адабиёт ютуқлари ижодкор шахси, даҳоси 
билан боғлиқ. Шу боис Навоий ижоди ўзбек адабиёти учун, Шекспир ижоди инглиз, 
Данте ижоди итальян, Пушкин ижоди рус адабиёти учун энг юксак чўққи бўлиб 
қолмоқда. Лекин бу мазкур даҳолардан кейин улар вакил бўлган миллий адабиётлар 
ривожланмади дегани эмас. Аксинча, ушбу адабиётлар ўз асосчилари даражасидаги 
даҳоларни кам етиштирган бўлсада, ҳар жиҳатдан юксалди. Айниқса халқ дарди, ғам-
ташвишларини, орзу-умидларини ифодалашда. Халқнинг бадиий диди, эстетик 
эҳтиёжлари ўзгариб туради. Адабиёт уларни ҳисобга олади. Ушбу маънода ҳам у 
ривожланади. Миллат ҳаётининг бурилиш паллаларида адабиётнинг ижтимоий-
тарбиявий вазифалари биринчи ўринга чиқиб, бадиий-эстетик вазифалари уларга 
бўйсундирилиши мумкин. Биз шундай ҳолни жадид адабиёти мисолида кузатамиз. 
Бадиийлик жиҳатидан улар ижоди Фурқат, Муқимий. ҳатто Ҳазиний ижодидан 
бирмунча ортда турса-да, инсон ва жамият тараққиётига, миллий манфаатларга 
муносабат нуқтаи назаридан анча устун туради.
Хуллас, адабиётимизда ифодаланган илғор ғоялардан баҳраманд бўлиш 
замонавий дунёда ёшларимизнинг миллий онги шаклланишига, ўзлигини англашига 
кўмаклашади, ғоявий ва ахборот хуружларига қарши туришда улкан аҳамиятга эга.