O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

Yalpi ichki mahsulot va federal daromadlarning 
o„zgarishi (1963-2010 yillar)
46

Masalan, 1987-1988-yillarda federal daromadlarning 

o‗sish sur‘atlari YAIMning o‗sishiga qaraganda ildamlab ketdi. 
Xuddi shuningdek, 2008-2009-yillarda YAIMning pasayishiga 
hamohang tarzda federal daromadlar ham kamaydi. Rasmda 
aks ettirilgan davrning ko‗pchilik yillarida o‗zgarishlar shu 
yildayoq kuzatilgan. YAIMning qisqarish sur‘atlari bilan federal 
daromadlarning kamayish sur‘atlari o‗rtasidagi farq juda 
kichik, chunki federal daromadlarning katta qismini YAIMning 
tarkibiga kiruvchi soliqlar (korporativ va shaxsiy soliqlar) 
tashkil qiladi. Federal darajadagi davlat daromadlari harqalay 
iqtisodiy ko‗rsatkichlarning pasayishi bilan avtomatik ravishda 
pasaymaydi. Aslini olganda, ular o‗sib borish tendensiyasiga 
ega. Soliq tushumlarining kamaytirilishi va xarajatlarning 
oshirilishi avtomatik tarzda iqtisodiy o‗sishni rag‗batlantiriadi.
Soliqlarning progressiv tuzilishi bevosita yoki avtomatik 
stabilizatorlarga yana bir misol bo‗ladi. Iqtisodiyotning 
pasayishi 
bilan 
korporativ 
daromadlar 
va 
ishchi-
xizmatchilarning ish haqlari kamayib boradi. Ham korporativ, 

46
Robert D.Lee Jr., Ronald W.Johnson, Philip G. Joyce. PUBLIC BUDGETING 

SYSTEMS. Jones & Bartlett Learning; 9 edition. USA, 2012. P. 81. 
YAIMning o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi
Federal tushumlarning o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi

---

66
ham shaxsiy soliqlarning pasayib borishi natijasida xususiy 
sektorda investitsiyalar uchun mablag‗lar proporsional 
ravishda ko‗payadi va bu talabni rag‗batlantiradi. Shuningdek, 
iqtisodiyotning kengayishi bilan soliq tushumlarining oshishi 
rivojlanishga, shu bilan birga inflyatsion bosimning ortishiga 
bir qadar to‗siq bo‗ladi. Ishsizlik sug‗urtasi ham avtomatik 
stabilizatorlarga misol bo‗ladi. 
Nodavlat stabilizatorlar ham iqtisodiyot va iqtisodiy 
munosabatlarnig ajralmas qismi hisoblanadi. Retsessiyalar 
jamg‗armalardan o‗z faoliyatining ma‘lum darajasini ta‘minlash 
uchun foydalanadigan yuridik va jismoniy shaxslarga to‗sqinlik 
qiladi. Daromadlarning o‗sishi bilan ularning katta qismi 
iste‘molga yo‗naltirilmay, jamg‗armalarga joylashtiriladi.
Diskretsion siyosat.
Diskretsion aralashuv ham xilma-
xildir. U mikro- va makroiqtisodiyotning iqtisodiy nazariyasiga 
asoslangan bo‗lib, hukumatning soliqqa tortish va xarajatlar 
orqali, pul massasini hamda pul-kredit tizimida pul 
mablag‗larining 
harakatini 
o‗zgartirish 
orqali 
ta‘siriga 
iqtisodiyot qanday javob berishini oldindan ko‗ra oladi. Aytib 
o‗tilgan birinchi harakatlar fiskal siyosat deb ataladi. 
Keyingilari esa monetar siyosat, deb nomlanadi.
Fiskal siyosat dastaklari.
Fiskal siyosatning qurollari 
bo‗lib daromadlar, xarajatlar, kutilayotgan profitsit yoki defitsit 
hisoblanadi. Ulardan foydalanish XX asr davomida rivojlanib 
keldi va XXI asrda davom etdi, shuningdek, davlatning 
iqtisodiyotdagi roli to‗g‗risidagi qarashlarning ustuvorligiga 
qarab o‗zgarib turdi. Aksariyat qarashlarga ko‗ra, iqtisodiyotga 
davlat tomonidan qisman aralashish maqsadga muvofiq. 30-
yillardagi Buyuk depressiya davrida, talab shu darajada tushib 
ketdiki, hukumatning kichik xatti-harakatlari deyarli hech 
qanday samara bermadi. Faqatgina Ikkinchi Jahon urushining 
federal byudjet defitsiti hisobidan moliyalashtirilgan hamda 
majburiy o‗sishni ta‘minlagan favqulodda ishlab chiqarish 
talablari iqtisodiyotni ―erkin tushish‖dan saqlab qoldi. Bevosita 
urushdan keyingi davrda urush paytida taqchil bo‗lgan iste‘mol 

---

67
tovarlariga bo‗lgan talab keskin oshib ketdi, va davlatning 
iqtisodiyot uchun biron narsa qilishga ehtiyoj qolmagandek edi.