Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Dunyoning birligi va rang-barangligi
. Dunyo Cheksiz yaxlitlik 
sifatida oʻzgarmas va ayni vaqtda oʻzining ayrim qismlari va koʻrinishlarida 
oʻzgaruvchan boʻlib, oʻzini muttasil shakllanish va oʻzgarish jarayonlarida 
namoyon etadi. U nafaqat shakllanish va oʻz tuzilmasini murakkablashtirish 
yoʻlida, balki aksincha – buzilish va tanazzul yoʻlida ham harakatlanadi va 
rivojlanadiki, bu uning sifat va miqdor koʻrsatkichlari muttasil oʻzgarishida 
aks etadi.
SHunday qilib, dunyo, bir tomondan, oʻz rang-barangligida bir jinsli 
emas, boshqa tomondan esa, oʻzining barcha tarkibiy qismlarining uzviy 
birligini tashkil etib, muayyan universal yaxlitlik hisoblanadi.
Ruh (Xudo, oʻlmas gʻoyalar, ong va sh.k.) moddiy va koʻlamli 
tabiatdan tashqa‘ridagi asos deb hisoblaydigan faylasuflar dunyoning birligi 
muammosiga boqiy,yaratilmagan va turli atributlarga ega boʻlgan 
materiya‘ni butun borliqning asosi sifatida e‘tirof etadigan faylasuflarga 
qaraganda butunlay boshqacha yondashadilar.
Birinchi holda 
idealistlar
toʻgʻrisida soʻz yuritiladi. Ularning qarshisida 
butun dunyo ikki koʻrinishda namoyon boʻladi: birinchisi – 
ideal 
(chin) 
dunyo, ikkinchisi – 
moddiy, ashyoviy
(oʻtkinchi) dunyo. Bu erda dunyoning 
birligini tasdiqlovchi nuqtayi nazarlar ham, mazkur birlikni rad etuvchi 
nuqtayi nazarlar ham boʻlishi mumkin.
Bunday qarashlarga zid oʻlaroq, materiya‘ni birdan-bir substansiya 
sifatida e‘tirof etuvchi 
materialistik monizm
tarafdorlari dunyoning birligini 
uning oʻzidan kelib chiqib tushuntirishga harakat qiladilar. Bunda ular 
dunyoga oʻz borligʻini saqlash uchun hech kim va hech narsaga muhtoj 
boʻlmagan, borliqning butun rang-barangligini oʻzidan yaratuvchi deb 
qaraydilar. aynii holda echishga toʻgʻri keladigan eng ogʻir vazifa bugungi 
kunda (balki umuman) oʻrganilgan mikrodunyo va anglab etilgan Koinotning 
muttasil surilib borayotgan chegaralari ortiga nazar tashlash imkoniyatiga ega 
boʻlmagan holda dunyoning Cheksiz ligi (yoki chekliligi)ga shak-shubhasiz 
dalillar keltirishdan iboratdir.
Mazkur yondashuvning hech narsaga ishonmaydigan tarafdorlari bu va 
boshqa shunga oʻxshash savollarga oʻz javoblarida faqat oqilona asoslash va 
unga muvofiq boʻlgan tajribani dalil sifatida tan oladilar va bunda 
umuminsoniy amaliyotga va fanga tayanadilar.
Dunyoning moddiy jihatdan yagonaligini tabiatshunoslikning quyidagi 
muhim ma‘lumotlari tasdiqlaydi: 
a) energiya‘ning saqlanish va oʻzgarish qonuni; 
b) Mendeleevning davriy qonuni; 
с) Darvinning evolyusiya haqidagi ta‘limoti; 

---

190 
d) hujayra haqidagi ta‘limot; 
e) fizika (kvant mexanikasi, relyativistik fizika va sh.k.), biologiya 
(genetika qonunlari, fotosintez hodisalari, inson fiziologiyasi haqidagi 
ma‘lumotlar va sh.k.), kosmos haqidagi fan sohasida erisxilgan hozirgi ilmiy 
yutuqlar.
Inson organizmini, tabiat va jamiyatning oʻzaro aloqalarini, ularning 
rivojlanishini oʻrganishga nisbatan yaxlit yondashuv ham dunyoning moddiy 
jihatdan yagonaligini namoyon etadi.
Dunyo birligi haqidagi fan dalillari, xususan, sa‘yyoralar dastlabki 
«tumanlik»dan tabiiy kelib chiqqanini tushuntiruvchi Kant – Laplas 
nazariyasi Quyosh sistemasi kosmik jismlarining birligi toʻgʻrisida soʻz 
yuritishga asos boʻldi; energiya‘ning saqlanish va oʻzgarish qonuni tabiatda 
amal qiluvchi barcha kuchlar universal harakat namoyon boʻlishining turli 
shakllari ekanligini namoyish etdi; jonli organizmlar hujayrali tuzilishga ega 
ekanligi haqidagi nazariya butun tiriklikni strukturaviy birlashtirish imkonini 
beradi; D.I.Mendeleevning davriy qonuni barcha kimyoviy elementlarni 
birlashtirdi, Ch.Darvinning hayvon va oʻsimlik turlarining kelib chiqishi 
haqidagi nazariyasi esa nafaqat butun tiriklikning birligini tushuntirib berdi, 
balki ideal ong tabiatini jonli modda bilan uzviy bogʻliq deb tushunish uchun 
imkoniyat yaratdi. Mazkur nazariya ayrim narsalarni oʻrganishdan jarayonlar 
va holatlarni oʻrganishga, tabiatni qismlarga ajratishdan uni yagona tizimga 
birlashtirishga oʻtish bilan tavsiflanadiki, bu keyinchalik inson va uning ongi 
genezisini yaxshiroq tushunish, ularning dunyodagi haqiqiy oʻrnini belgilash, 
pirovard natijada inson va tabiatning birligini koʻrsatish imkonini berdi.
XX asrda nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasining yaratilishi 
dunyo yagona va hamma narsa bir-biri bilan oʻzaro bogʻliq ekanligi haqidagi 
tasavvurlarni sezilarli darajada kengaytirdi va mustahkamladi. XX asrning 
ikkinchi yarmida qudratli teleskoplar va tezlatgichlar paydo boʻlishi bilan 
hozirgi zamon fani makro- va mikrodunyolarni oʻrganishda yanada koʻproq 
olgʻa siljidi. U koinot kengliklariga kirib, dunyoning fundamental asoslari 
haqidagi tasavvurlarimizni boyitdi. Hozirgi zamon fani maydon va 
moddaning, korpuskulyar va toʻlqinli moddiy obyektlarning birligini isbotlab 
berdi, materiya, harakat, makon va vaqtning uzviy birligini asosladi.
Dunyoning birligi gʻoyasi tabiiy-ilmiy dalillardan tashqari tarixiy 
asoslashni ham taqozo etadi. Bunday asoslashni falsafasiz amalga oshirish 
mumkin emas, chunki u butun dunyoga yaxlit tizim sifatida yondashib, rang-
baranglikda birlikni va birlikda rang-baranglikni koʻradi. Dunyoning rang-
barangligi va birligi muammosining qoʻyilishi va uning ilmiy asoslangan 
yechimi borliqni bilish va izchil oʻzgartirish uchun juda muhimdir. Mazkur 
muammoni falsafiy anglab etish ham juda alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, 
hozirgi davr sharoitida dunyoviy oʻzaro aloqalarning universalligini nafaqat 

---

191 
nazariy darajada tushunib etish, balki tabiatning birligi umumiy tamoyilini 
amaliy faoliyatda ham hisobga olish talab etiladi.