|
Geotsentrik va nogeotsentrik moddiy tizimlar.
Geotsentrik dunyo
haqidagi tasavvur Yer miqyosidagi obyektlarga daxldor nazariyalarning
umumlashtirilishi natijasida yuzaga kelgan. Unda, aynan Yer dunyosi andoza
va negiz sifatida qabul qilinadi.
Geotsentrizm ta‘limotiga koʻra, moddiy
tizimlarning atributlari barcha darajalarda biz Yer sharoitida duch keluvchi
atributlar bilan bir xil boʻladi. Geotsentrizm makon, vaqt, sifat, sababiyat va
boshqa atributlar ontologik ma‘noda yagonadir,
degan tasavvurga
asoslanadi.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasi mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon boʻluvchi atributlarning universal mazmuniga mos
kelishi geotsentrik dunyodir
. Bu Nyuton vaqti (zamoni), Evklid makoni
dunyosidir.
Atributlarning universal mazmuni, inson tanasining mavjudlik shart-
sharoitlarida namoyon boʻluvchi atributlarning universal mazmunidan farq
qiluvchi moddiy obyekt nogeotsentrik dunyo deb ataladi.
«Nogeotsentrik
1
Қаранг: Степанов А.М. Гомеостатическая модель сознания. Вербальная оболочка // Сознание и физическая
реальность. – М., 1998. №4. – 60-б.
188
dunyo» tushunchasi nonyuton vaqti (zamoni), noevklid makoni, umuman,
borliqning nogeotsentrik turini nazarda tutadi. Mikrodunyo va megadunyoni
nogeotsentrik dunyolar tomon mavjud boʻlgan «darcha»lar deb faraz qilish
uchun asoslar mavjud. Ularning qonuniyatlari bizga oʻzaro ta‘sirlarning
oʻzga turini uzoq darajada boʻlsa ham tasavvur qilish imkonini beradi. aynii
vaqtda, makrodunyo aloqalari va oʻzaro ta‘sirlari borliqning geotsentrik turini
aks ettiradi. Shunga qaramay, universal mazmunning «geotsentrik
andoza»dan ogʻish xususiyati toʻgʻrisidagi masalani faqat amaliyotda echish
mumkin. Bu erda falsafadan koʻra aniq fanlarga asoslanish lozim.
Hozirgi zamon metodologlari pirovard maqsadga asoslanadigan va
azaldan maqsadga muvofiq xususiyatga ega boʻlgan tizimlar bilan stixiyali
xususiyatlarni namoyish etuvchi mutlaqo ochiq tizimlarni farqlashni taklif
qiladi. Mazkur tasnif yangi narsa paydo boʻlishi mumkin boʻlgan maqsadni
belgilash mexanizmiga yangicha nazar bilan qarash imkonini beradi.
Noorganik, organik va ijtimoiy tizimlar moddiy tizimlarning eng koʻp
uchraydigan turlari hisoblanadi. Moddiy tizimning noorganik turini
tasniflashda uning elementar zarralar va maydonlar, atom yadrolari, atomlar,
molekulalar, makroskopik jismlar, geologik tuzilmalar kabi elementlari qayd
etiladi.
Moddiy tizim organik turining tuzilishi bir necha darajadan iborat:
hujayrasiz daraja - DNK, RNK, nuklein kislotalar, oqsillarni; hujayrali
daraja – mustaqil mavjud boʻlgan bir hujayrali organizmlarni; koʻp
hujayrali daraja – toʻqimalar, organlar, funksional sistemalar (asab
sistemasi, qon eltuvchi sistema), ya‘ni organizmlar (oʻsimliklar va
hayvonlar)ni oʻz ichiga oladi.
Organizmlardan yuqori tuzilmalar ham
farqlanadi: bu umumiy genofond bilan bogʻlangan bir turga mansub
jonzotlarning populyasiyalari – biologik birliklar (oʻrmondagi boʻrilar
toʻdasi, koʻldagi baliqlar galasi, chumoli uyasi yoki buta‘zor va
boshqalar)dir. Populyasiya‘ning yaxlitlik darajasi uning tarkibiga kiruvchi
ayrim organizmlarning xususiyatlari va koʻpayishini tartibga soladi. Masalan,
chigirtkalar biomassasi muayyan chegaradan oshib ketsa, ularning
koʻpayishini sekinlashtiruvchi mexanizmlar ishga tushadi. Jonli materiya
tuzilishining organizmlardan yuqori darajasiga populyasiyalardan tashqari
biotsenozlar kiradi. Biotsenozlarning yaxlit tizimida populyasiyalar shunday
bogʻlanganki, ulardan birining hayot faoliyati mahsulotlari boshqasining
yashash shart-sharoitlariga aylanadi. Masalan, oʻrmon muayyan biotsenoz
hisoblanadi:
unda
yashovchi
oʻsimliklar, shuningdek hayvonlar,
zamburugʻlar, lishayniklar va mikroorganizmlarning populyasiyalari oʻzaro
ta‘sirga kirishib, yaxlit tizimni vujudga keltiradi.
Biosfera doirasida moddiy tizimning alohida turi - kishilik jamiyati
rivojlangan. Bu ijtimoiy tizim ham alohida kichik tizimlar individ, oila,
guruh, jamoa, davlat, millat va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Materiya
tuzilishining alohida turi sifatidagi jamiyat odamlar faoliyati tufayligina
189
mavjud boʻladi. Shu sababli jamiyatga oʻz ehtiyojlarini qondirish va
rivojlanish imkonini beruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish bilan bogʻliq inson
faoliyati substansional negiz hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
